Balansda aks ettirilish tavsifi bo‘yicha ushbu operatsiya oldingisidan farq qiladi. U bir vaqtning o‘zida aktiv va passivga tegishlidir. Lekin uning aktivda xam, passivda xam yuzaga keltirgan o‘zgarishlari bir xil summada ifodalanadi va bir tomonga yo‘naltirilgandir. Demak, aktiv va passivning jami summalari bir xilda o‘zgaradi, ulaming o‘rtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
To‘rtinchi operatsiya. Hisob-kitob schyotidan bankka kredit bo‘yicha qarzni uzish uchun 200 000 so‘m o‘tkazilgan. Bu operatsiya hisob-kitob schyotidagi pul mablagTarining kamayishiga olib keladi va bir vaqtning o‘zida korxonaning kreditlar bo‘yicha qarzining qisqarishiga olib keladi. Demak, balansda «Hisob- kitob» schyoti bo‘yicha summa 300 000 (500 000 - 200 000) so‘mgacha kamayadi va «Bank kreditlari» passiv moddasi bo‘yicha 0 (200 000 - 200 000) gacha
63
Aktiv
Passiv
MablagTar turi va ulaming joylanishi
Summa
MablagTar manbai va ularning tayinlanishi
Summa
Asosiy vositalar
3500000
Ustav kapitali
4000000
Xom ashyo va materiallar
1250000
Zaxira kapitali
100000
Kassa
40000
Foyda
300000
Hisob-kitob schyoti
300000
Bank kreditlari
-
Debitorlar
60000
Mol etkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisoblashishlar
750000
JAMI
5150000
JAMI
5150000
Bunga o‘xshagan operatsiyalar xo‘jalik faoliyatida ko‘plab uchraydi. Keltirilgan to‘rtta operatsiyalar ulami balansda aks ettirishning sodir boTishi mumkin boTgan hodisalami o‘z ichiga oladi.
Boshida balansning faqat aktiviga yoki passiviga ta’sir qiladigan voqealar (birinchi va ikkinchi operatsiyalar) ko‘rsatilgan edi. Bunda balansning aktivi va passivini o‘zgartirmaydigan summalaming faqat qayta guruhlantirilishi boTib o‘tgan edi. Bu balans o‘zgarishlarining birinchi va ikkinchi turlaridir. Boshqa operatsiyalar balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etadi. Bunda har ikkala ta’sir qilinadigan moddalar ulaming ko‘payishi (uchinchi operatsiya) yoki kamayishini (to‘rtinchi operatsiya) yuzaga keltiradi.
YUqoridagi bayonlarga asoslanib, balansli o‘zgarishlar turlarini quyidagi tarzda ifodalash mumkin:
64
Aktiv
Passiv
Ko'payish
Kamayish
Kamayish
Ko'payish
2.t.o'.
•*
3.t.o'. ►
4.t.o'. ◄
chizma. Balansdagi o‘zgarishlarning turlari
Balansli o‘zgarishlar turlarining mohiyatini aniqlash balans xususiyatlarini, ya’ni har qanday operatsiya uning, albatta, ikki moddasiga ta’sir etishini va hech qachon aktiv bilan passiv o‘rtasidagi tenglikni buzmasligini tushunib olish uchun zarurdir. Operatsiyalaming iqtisodiy mazmunini o‘rganishga ushbu guruhlashning hech qanday aloqasi yo‘q.
Qisqacha xulosalar Balans korxonaning xo‘jalik mablag‘larini ma’lum bir sanaga tavsiflab, uning o‘tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, balans korxona mablag‘larining turlari va ulaming manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo‘lgan xo‘jalik yuritish subektlari ishining yakunlari to‘g‘risidagi hisobotdir. Buxgalteriya balansi xo‘jalik yurituvchi sub’ekt ko‘zgusidir.
Nazorat va muhokama uchun savollar Balans so‘zi nimani anglatadi.
Balans moddalari deganda nimani tushunasiz.
Aktiv atamasi nimani anglatadi.
65
Passiv atamasi nimani anglatadi.
Balansning aktivida qanday bo‘limlar mavjud.
Balansning passivida qanday bo‘limlar mavjud.
Balansdagi birinchi o‘zgarishni tushuntiring.
Balansdagi ikkinchi o‘zgarishni tushuntiring.
Balansdagi uchinchi o‘zgarishni tushuntiring.
Balansdagi to‘rtinchi o‘zgarishni tushuntiring.
66
3- Mavzu. Buxgalteriya schyotlari va ikkiyoqlama yozuv.
Reja: Schyotlar to‘g‘risida tushuncha va ularning tuzilishi.
Ikkiyoqlama yozuv va uning ahamiyati.
Buxgalteriya schyotlarini turkumlanishi.
Buxgalteriya hisobi schyotlarining rejasi. Schyotlar to‘g‘risida tushuncha va ularning tuzilishi.
Buxgalteriya hisobi schyotlari - bu xo‘jalik mablag‘lari, operatsiyalarini joriy aks ettirish, iqtisodiy guruhlash va tezkor nazorat qilish usuli deb ta^riflasak bo‘ladi.
Schyotlardagi yozuvlar, hisobga olinayotgan ofrektlaming xususiyatiga qarab har xil - natura, mehnat va pul o‘lchov birliklarida olib boriladi. Lekin maMumotlami natura va mehnat o‘lchov birliklarida ifodalash bilan birga schyotlardagi barcha maMumotlar, albatta, pul o‘lchov birligida ham ko‘rsatiladi. Bu umumlashtirilgan, yakuniy ko‘rsatkichlami olish uchun zarurdir.
Xo‘jalik mablag‘larining harakati tegishli balans moddalarining ko‘payishi yoki kamayishiga olib keladi. Masalan, kassadagi naqd pullaming harakati ulaming g‘aznaga kelib tushishi («Kassa» moddasining ko‘payishi) yoki undan berilishi («Kassa» moddasining kamayishi) bilan tavsiflanadi; mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblaming harakati - bu korxonalarining mol etkazib beruvchilarga bo‘lgan qarzning ko‘payishi («Mol etkazib bemvchilar» moddasining o‘sishi) yoki uning uzilishi «Mol etkazib bemvchilar» moddasining kamayishiga olib keladi. Schyotdagi umumiy summani hisoblab chiqishni osonlashtirish uchun mablag‘laming ko‘payishini ulaming kamayishidan alohida ajratib ko‘rsatish qulayroq, shuning uchun schyot ikki qismga bo‘linadi: chap va o‘ng tomonga. Uning biri (chap tomoni) dsbet, boshqasi (o‘ng tomoni) kredit deb nomlanadi.
Hisobning har bir ob’ekti hamda mablag‘lar va manbalaming har bir turi uchun alohida schyotlar ochiladi. Debet va kredit bo‘yicha yozilgan operatsiyalar summalarining jami oborot (oborot) deb nomlanadi. Schyotning bir tomonida qayd
67
Aktiv schyot shakli
Kassa Material Debitorlar D-t K-t D-t K-t D-t K-t
Sb
Sb
Sb
-
+
+
+
Ay.d
Ay.k Ay.d
Ay.k Ay.d
Ay.k
So
So
So
Bu erda:
Sb - boshlangich saldo Ay.d - debetlik aylanma Ay.k - kreditlik aylanma So - oxirgi qoldiq So = Sb + Ay.d - Ay.k
Passiv schyot shakli
Ish haqi bo‘yicha Bank krediti Kreditorlar
K-t
2) Kassadan naqd pul sarflandi 500 000 4) Kassadan naqd pul sarflandi 280 000
l)Kassaga naqd pul kelib tushdi 500 000 3) Kassaga naqd pul kelib tushdi 300 000
Jami kelib tushgan (oborot) - 800 000
Jami sarflangan(oborot) 780 000
Kassadagi naqd pulning oxiri qoldig‘i 22 000
Bu schyotdagi oxirgi qoldiq faqat debetida boTishi mumkin, chunki mavjud boTgan naqd puldan ortiqcha sarflash mumkin emas.
2 - misol. «Mol etkazib beruvchi va pudratchilarga toTanadigan schyotlar» moddasi korxonalar mablagTari manbaini aks zttiradi. Balansda unga yozilgan
