|
Qisqa xulosa
Buxgalteriya hisobi faoliyat ko‘rsatayotgan subektning mulki, majburiyatlari, xo‘jalik operatsiyalari va ulaming harakatini yoppasiga hamda uzluksiz hujjatlashtirish yo‘li bilan tartibli yig‘ish, nazorat qilish, o‘lchash, ro‘yxatga olish, pul o‘lchovida ishlov berish tizimidir.
Buxgalteriya hisobining predmeti esa, ishlab chiqarish jarayonidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning samarali boshqarilishida mablag‘lar holati hamda ulardan unumli foydalanish haqidagi axborotlami shakllantirishdan iboratdir.
Nazorat va muhokama uchun savollar
Xo‘jalik hisobi turlarining vujudga kelishini izohlab bering?
Xo‘jalik hisobi turlari nimalardan iborat?
Iqtisodiyotda buxgalteriya hisobining ahamiyati va o‘mi.
49
Hisobda qo‘llaniladigan o‘lchovlami aytib bering.
Buxgalteriya hisobiga qo‘yilgan qanday talablar bor?
Buxgalteriya hisobi predmeti deganda nimani tushunasiz?
Xo‘jalik jarayonlari o‘z ichiga qaysi bosqichlarni qamrab oladi?
Ishlab chiqarish jarayoni bilan sotish jarayonining farqi nimada?
Buxgalteriya hisobining usuli bilan uslubining vazifalari nimadan iborat?
Buxgalteriya hisobini schyotlarsiz yuritsa bo‘lmaydimi?
50
Mamzu. BUXGALTERIYA BALANSI, UNING TUZILISHIVA
MAZMUNI
Reja:
Buxgalteriya balansi to‘g‘risida tushuncha
Balansning tuzilishi va uning moddalari
Xo‘jalik operatsiyalari ta’sirida balansdagi o‘zgarishlar
Buxgalteriya balansi to‘g‘risida tushuncha
Xo‘jalik subektlarini boshqarish uchun, eng awalo, ulardagi mablag‘lar haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lish kerak. SHu bilan birga ular, mablagiaming qanday turlariga ega va bu mablagiar qanday manbalardan tashkil topganligini bilish kerak boiadi. Bunday maiumotlar umumlashtirilgan hodda pul ko‘rsatkichlarida maium bir sanaga berilishi kerak. Mablagiar tarkibi va qanday maqsadlarga moijallanganligini o‘rganish uchun ulami iqtisodiy jihatdan gumhlash zamr. Mana shu maiumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Buxgalteriya balansi xo‘jalik mablagiarini ulaming turlari va tashkil topish manbalari bo‘yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir.
Mablagiar turlari va ulaming manbalarini ajratib ko‘rsatish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 fevralda 31-sonli buymgi bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat boigan jadval shaklida tuzilgan. Uning chap tomonida mablagiar turlari va ulaming joylanishi keltiriladi va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o‘ng tomonida mablagiar manbalari va ulaming qanday maqsadlarga atalganligi ko‘rsatiladi.
«Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud boiish degan so‘zlardan kelib chiqqan. SHuning uchun aktiv deganda mablagiar qanday amal qilayotganligini, ishlayotganligini ko‘rsatuvchi mablagiar guruhlanishini tushunish kerak.
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolami yoki oldin sodir boigan voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan
51
iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega boMishi kerak:
kelajakdagi iqtisodiy nathing o‘zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita pul mablagMari yoki ularning ekvivalentlarini ko‘paytirish imkoniyati;
bu iqtisodiy naflami nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealaming natijasi boiishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish kabi so‘zlaming ildizidan olingan. Tarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan mablagTarga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan qoTlanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablagTarga boTgan munosabatda o‘zboshimchalikdan o‘zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi. Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan boTib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablagTar turlarini qanday maqsadlarga moTjallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan boTdi.
Manbalaming tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subektning majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalaming natijasi yoki kelajakda o‘zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi majburiyatlami vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlar uch xil xususiyatga ega boTishi kerak:
aktivlami chiqib ketishi yoki xizmat ko‘rsatish yoTi bilan toTashni vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o‘zida majassamlashtirishi;
subekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi boTishi.
Uning aktivi va passivida ham balans moddalari ikkiga boTib ko‘rsatiladi. Aktivda: I boTim. Uzoq muddatli aktivlar va II boTim. Joriy aktivlar.
Passivda: I boTim. 0‘z mablagTarining manbalari va II boTim.
Majburiyatlarga boTinadi.
Balans ko‘rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlami aniqlab olish mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yigTndisiga teng. Xo‘jalik yurituvchi subektning o‘z mablagTari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga teng.
52
Ko‘rsatkichlar nomi
|
Satr
kodi
|
Hisobot
yili
boshiga
|
Hisobot
yili
oxiriga
|
Aktiv
|
I. Uzoq muddatli aktivlar
|
|
|
|
Asosiy vositalar:
|
|
|
|
BoshlangTch (qayta tiklash) qiymati (0100, 0300)
|
010
|
|
|
Eskirish (0200)
|
011
|
|
|
53
Qoldiq qiymat (010 - 011)
|
012
|
|
|
Nomoddiy aktivlar:
|
|
|
|
Boshlang‘ich qiymati (0400)
|
020
|
|
|
Eskirish summasi (0500)
|
021
|
|
|
Qoldiq qiymat (020-021)
|
022
|
|
|
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 040+050 +060+070+080), shu jumladan:
|
030
|
|
|
Qimmatli qog‘ozlar (0610)
|
040
|
|
|
SHo‘‘ba xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0620)
|
050
|
|
|
Qaram xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar (0630)
|
060
|
|
|
CHet el kapitali mavjud bo‘lgan korxonalarga investitsiyalar (0640)
|
070
|
|
|
Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar (0690)
|
080
|
|
|
O‘rnatiladigan asbob-uskunalar (0700)
|
090
|
|
|
Kapital qo‘yilmalar (0800)
|
100
|
|
|
Uzoq muddatli debitorlik qarzlari (0910,0920,0930,0940)
|
110
|
|
|
shundan: muddati o‘tgan
|
111
|
|
|
Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar (0950,0960,0990)
|
120
|
|
|
|
Do'stlaringiz bilan baham: |
