D. B. O‘rinbayeva

World Wide Web 
(Xalqaro o‘rgamchak turi) 
sanaladi. U turli kompyuterlardagi millionlab axborotlarni giperaloqalar bilan yagona 
axborot maydoniga birlashtiradi. Gipermatn strukturasiga ko‘ra ierarxik (pog‘onali) 
va tarmoqli bo‘lishi mumkin. Daraxt ko‘rinishidagi ierarxik gipertekstlar 
foydalanuvchining navigatsiya (uzellar bo‘ylab bir qismdan ikkinchi qismga o‘tish) 
imkoniyatini cheklaydi, gipermatn texnologiyasining barcha imkoniyatlarini yuzaga 
chiqarmaydi. Bunday gipermatn texnologiyasining barcha komponentlar o‘rtasidagi
aloqalar jins-tur munosabatiga asoslangan tezaurus strukturasini eslatadi. Tarmoqli 
gipermatn esa birmuncha keng tarqalgan va imkoniyati kengroq tizim hisoblanadi, u 
jins-tur munosabatidan tashqari boshqa assotsiativ munosabatlarni ham o‘z ichiga 
oladi. Shuning uchun tarmoqli gipermatnlar Internet tizimida faol ishlatiladi. 
Gipermatn ikki xil holatda bo‘lishi mumkin: statik va dinamik. 
Statik gipermatn – oldindan tayyorlangan va saqlangan bo‘lib, ular turg‘un 
holatda bo‘ladi. Masalan, gipertekst texnologiyasi asosida Dga yozilgan kitoblar.
Dinamik gipermatn – murakkab va tizimli bog‘lanishlarga tayangan bo‘lib, 
ko‘proq tarmoq tizimida ishlaydi. Masalan, Arizona axborot tizimi bazasiga har oyda 
300-500 referat ko‘rinishida ma’lumotlar kiritib turiladi.
 
Hozirgi kunda texnik vositalarga bo‘lgan ehtiyojning o‘sishi natijasida 
gipermatnlarni kengaytirish gipermedia – informatsion – supermuhit yaratish 
asoslarini ishlab chiqish muammolari ko‘tarilmoqda. Gipermedia sistemasida nafaqat 
supermatnlar, balki nutqiy, grafik, hid sezish, ta’m bilish sezgilariga ta’sir etuvchi 
dasturlar yaratilmoqda. Gipermedia sistemasi insonning bilimlarini qayta 
tashkillashtirish jarayonini informatsion texnologiyalar bilan birga yaxlit holga 
keltirish orqali gipermedia sistemasida inson va mashina o‘rtasidagi semantik 
kenglikni 
qisqartirish 
(kamaytirish), 
informatizatsiyaning 
imkoniyatlarini 
kengaytirish, mashinalarning kognitivligini oshirish kabi masalalar ishlab 
chiqilmoqda. Gipermediatexnologiyalar mashina sivilizatsiyasiga olib boruvchi yo‘l 
sanaladi. 

---

63 
O‘zbek tilining gipermatni deganda, nochiziq shakldagi axborotlar tizimini yangi 
informatsion texnologiyalar orqali tahlil qilish (keng ma’noda so‘zning qayta 
ishlanishi), matniy, lug‘aviy, grafik, audio, video, animatsiyali va boshqa 
leksikografik manbalarni tahlil qilish tushuniladi. Bundan tashqari, turli matn va 
o‘zbek tilining turli tipdagi lug‘atlarini ham o‘z ichiga qamrab oladi. O‘zbek tilining 
gipermatni – ochiq tizim – ya’ni Internetdagi O‘zbek tilining Kompyuter Fondini 
tashkil etadi.
Matnlar kompyuter xotirasida tizimlashtirilgan (uslub, janr, tuzilish shakliga 
ko‘ra) bo‘lib, axborotni topishda foydalanuvchi qiynalmaydi. Tizimlashtirish 
quyidagicha amalga oshirilgan: