tom onidan muvaffaqiyat bilan davom ettirilgan. Bulardan tashqari
dorbozlar, huqqibozJar va nayrangbozlar
ham xalq teatrining xodimlari
sanalib, ular tarkibida yana sozanda-yu o ‘yinchilar ham b o ‘lgan.
Xalq teatri tomoshalari ikki xil ko‘rinishda tashkil etilgan. Aytaylik,
b a’zi tom oshalar m a’lum matn (og‘zaki dramaturgiya) asosida ikki
yoki uch aktyor ijrosida tashkil etilsa, b a’zilarida faqat birgina aktyor
m atnni ijro etib bergan. Bu yakka aktyor teatri deyilgan. U matndagi
ijobiy va salbiy obrazlarni bir o ‘zi ijro etgan. Yoki u turli qushlar,
jo n iv o rla r ovoziga, xatti-harakatiga taqlid qilib,
p a n to m im alar
ko‘rsatgan. Pantom imalar m a'lum va taniqli shaxslarning fe’l-atvori,
qiliqlariga taqlid qilib ham yaratilgan. Biroq xalq teatrlarida ko'pincha
og‘zaki hikoyalar inssenirovka qilingan. M asalan, «Namoz», « 0 ‘lik
yuvish» kabi inssenirovkalar shular jum lasidandir.
M asxarabozlar, asosan, erkaklardan iborat bo‘lgan. 0 ‘tm ishda
B uxoro, X orazm va F arg'onada maxsus m asxarabozlar teatrlari
m avjud b o ‘lgan. Ularda buxorolik aka Buxor, T o ‘la va G adoy
m asxarabozlar, farg‘onalik Yusufjon qiziq Shakarjonov, O rifjon
Toshm atov singari professional qiziqchi va masxarabozlar faoliyat
ko‘rsatgan.
Q iziqchilar orasida xotin-qizlar ham b o ‘lgan. X otin-qizlarning
qiziqchilik teatri mustaqil faoliyat yuritgan.
Ular shakl va mazmuniga
ko‘ra masxarabozlar teatriga o ‘xshagan.
X otin-qizlar teatrining muhim belgilari shundaki, uning ijrochilari
va tom oshabini faqat ayollardan iborat b o ‘lgan. Erkak kishi rolini
ham ayollar erkakcha kiyinib, soqol-m o‘ylov yasab ijro etadi. 0 ‘z
tom oshalarini erkaklardan uzoqroq, chetroq, pana joylarda namoyish
qilganlar.
X alqim iz orasida professional qiziqchi ayollardan sam arqandlik
Zulfi Suydiyeva, pskentlik K uydiniso R asulm atova, toshk en tlik
Salom at M utalova kabilarning nom lari mashhurdir.
Q iziqchi ayollar o ‘z
to m o sh alarid a zolim , bevafo erlarn in g
kirdikorlari, kundoshlik azobi, so f m uhabbat haqida to m oshalar
ko‘rsatganlar. Jum ladan, «Bozorda to ‘lg‘oq tutib qolgan xotin»,
«Cho‘pon va uning xotini», «Kundoshchilik», « 0 ‘sma q o ‘yish» kabi
og‘zaki dram alar xotin-qizlar teatrida m ahorat bilan ijro etilgan.
O g‘zaki dram a asarlari m azm un-m undarijasi va sujetining uzun-
qisqaligiga ko‘ra har xil bo‘lgan. U larda satira va yum or yetakchi
o ‘rin tutgan. Agar og‘zaki dram ada sinfiy m unosabatlar, hukm dor
am aldorlar, boylar,
ruhoniylar zulmi, adolatsizligi, poraxo'rligi tanqid
qilinsa, u satirik xarakter kasb etadi. Mabodo og‘zaki dram ada qoloq
urf-odatlar, ayrim shaxslar xarakteridagi yoki xatti-harakatidagijuz“iy
kam chiliklar tanqid qilinsa, u yumoristik asar hisoblanadi. Masalan,
«M udarris» komediyasida o ‘tmishdagi madrasa m udarrisi, o ‘qish va
o ‘q itis h m a sa la s i, m u d a rr is n in g p o r a x o ‘rlig i, y u lg ‘ic h lig i,
ikkiyuzlamachiligi o ‘tkir satira bilan fosh etilgan bo‘lsa, «Sudxo‘r
akam jon berdi», «Sudxo‘m ing o ‘limi», «Hindibozlik» komediyalarida
sudxo‘rlik deb atalm ish — mehnatsiz darom ad topuvchilar xatti-
harakati, riyokorligi keskin tanqid qilingan.
Xullas, satirik og‘zaki dram alarda, asosan, poraxo‘r am aldorlar,
dindorlik niqobi ostida yurgan ayrim riyokor eshon-u dom lalar, islom
d in in in g chalasavod n azo ra tch ilari, su dxo‘rlar,
m aishiy buzuq
kim salarning kirdikorlari ro‘y-rost ochib tashlanadi. Bunday asarlarni
xalq om m asi maroq bilan qiziqib tom osha etadi.
Yumoristik pyesalarda voqea-hodisalar yum or vositasida badiiy
talqin etiladi. Ularda, asosan, o ‘z m ehnati evaziga kun kechiruvchi
shaxslar faoliyatidagi nuqsonlar, ijtimoiy hayotdagi ayrim kamchiliklar,
qoloq fikr va urf-odatlar, go‘llik, dangasalik oqibatida kelib chiquvchi
kulgili vaziyatlarko‘rsatibberiladi. Masalan, «Sartarosh», «Podachi»,
«Yog‘och polvon», «H asan-H usan», «Bo‘zchilik», «O lacha to ‘qish»
kabi og‘zaki dram alar o ‘z mavzu yo‘nalishiga ko‘ra yumoristik
p y e s a la r q a to rig a k ir a d i. Bu a s a rla r x u s h c h a q c h a q y u m o r
q o ‘zg‘atuvchi badiiy detallarga boyligi bilan ajralib turadi. Ulam ing
sujet voqealari sodda, qisqa va sermazmundir.
Og‘zaki dramatik asarlar yo monolog, yo dialog shaklida yaratiladi.
U lam i ijro etuvchi qiziqchi va masxarabozlar turli ovoz ohanglari,
qiliqlar, shartli harakat va pantom im alam i bajarib, turli xushchaqchaq
va hazil q o ‘shiqlarni aytib,
raqsga tushib, voqealar rivojini ta ’minlab
borganlar. Shu orqali ajoyib ta'sirchan sahna asari yuzaga kelgan.
O g ‘z a k i d ra m a va p y e s a la r d a , k o m e d iy a la rd a x a lq n in g
q o ch irim larid an , xalq iboralaridan ustalik bilan foydalanganlar.
P erso najlar nutqida k o ‘ch m a m a ’noli so‘zlarni, ib oralarni ko‘p
ishlatganlar. Personajlar xarakterini ochib berishda zid qo‘yish
san 'atid a n unum li foydalanilgan. Voqealarning bo‘lib o ‘tgan o ‘rni
va vaqti aniq ifodalanmay, keng badihago‘ylikka erishilgan.
Xullas, og‘zaki dram a xalq ijodining mustaqil janrlaridan biri
sifatida a n ’anaviy ijroda hozirgacha yashab kelmoqda.
