Belda belbog‘i bilan.
0 ‘zbeklarda belbog‘ — erlik s h a ’ni, g‘ururi, iftixori belgisi.
Sochbog1— ayollar ro ‘moli. U ni tan g ‘igani uchun ayol-da! Shu
holatida u kamsituvchi m a’noga
egaday tuyulsa-da, aslida ayollik
shavkatining ramziy belgisini anglatadi. Lirik qahram on esa men
ayolligim bilan — «sochda sochbog‘im bilan» va’dam da tursam -u,
sen erkakmen deya, «belda belbog‘ing bilan» va'dang yolg‘on b o ‘lsa,
so‘zing
ustidan chiqolmasang, er bo‘lib nim a qilasan, deb piching
qilyapti. Bu piching — kinoya «sochda sochbog'» va «belda belbog4»
detallarini kontrast q o ‘yish asosidagi parallelizm ni to ‘rtlikning
kompozitsion qurilmasiga aylantirgan.
Jonlantirish asosidagi parallelize
:
Charxim tanob tashlaydi,
Bir baloni
boshlaydi,
Kundoshligi qurisin,
Kunda urush boshlaydi.
Sirtdan qaraganda charxning tanob tashlashi bilan kundoshlik
urushi orasida hech qanday aloqa yo‘qday. Lekin o ‘zbek xalqi orasida
charxning tanob tashlashi — xosiyatsiz sanaladi. Charx tanob tashlasa,
demak, biror falokatdan nishon beradi, deb ko‘ngildan kechiladi.
Bu — irim. Aslida charxning tanob tashlashi ish unumiga xalal beruvchi
tashvish, yigiruvchini zeriktiradi. Binobarin,
charxning tanob tashlashi
irim chilik m oh iy ati bilan ku nd o sh lik uyda jan jal ch iq ish id an
ogohlantirsa, zeriktiruvchanligi bilan janjal oqibati — ko‘ngilni xira
qilishga ishoradir. Charxning tanob tashlashi detali ana shu taxlitda
jo n la n tir ilib , t o ‘rtlik u c h u n k o m p o z its io n asosga a y la n g a n
parallelizmni yuzaga keltirgan.
Psixologik parallelizm:
Tokchadagi qaychini
Zang bosibdi, yor-yor,
Kelin oyim oyisini
G ‘am bosibdi, yor-yor.
«Zang bosgan qaychi» bilan «g‘am bosgan yurak» bir-biriga
qiyoslangan holda yaratilgan parallelizm to ‘rtlik kompozitsion asosini
tashkil etgan. Ikkala holat — «zang bosgan qaychi» bilan «g‘am
bosgan yurak»dagi bog‘lanish shundaki, qaychi zangi ko‘rinib turadi,
shu xususiyati bilan u kishi ichki dunyosiga xos ko‘rinmas kechinm ani
— g‘am ni yorqin, qo‘rimli obrazga aylantirgan
holda ta sa w u r qilish
im konini yaratib, psixologizmni kuchaytirgan.
Allegorik parallelizm:
Chim ildiqning ichidan
C hiqdi tutun, yor-yor,
Bu dunyoda bormikan
Bag‘ri butun, yor-yor.
Bu dunyoda bor bo‘lsa,
Bag‘ri butun, yor-yor,
Q og‘ozdan qozon qilay,
G u ld an o 'tin , yor-yor.
« C h im ild iq d a n c h iq q a n tu tu n » - m e ta fo ra b o ‘lib. aslida
chim ildiqqa kirgan qizning g‘am ini ifoda etadi. 0 ‘zbek poeziyasida
g‘am ni tu tun obrazida majozan tasvirlash a n ’anaviydir.
Bu bilan
hodisadagi noxush m ohiyatga ishora qilinadi. «Qog‘ozdan qozon,
guldan o ‘tin» bo‘lmaganiday, dunyoda g‘am -g‘ussasiz kishi, demakki,
«bag‘ri butun» odam ning yo‘qligiga majoz hosil qilgan. Oqibatda
b utun qo'shiq uchun majoziy (allegorik) parallelizm kompozitsion
asosga aylangan.
Xalq qo‘shiqlarining aksariyati 7, 8, 9, 11 hijoli bo‘lib, qofiyalanish
tartibi ham g‘oyat xilma-xildir.
K unda qaynatar
moshni,
7
Terib tashlam ay
toshni.
7
0 ‘ldirsang h am ichm aym an,
7
K undoshim
qilgan
oshni.
1
aaba
tarzida qofiyalangan bu to ‘rtlik uchun jonlantirish asosidagi
p arallelizm k o m p o z itsio n asos vazifasini bajargan. O sh -m o sh
qaynatmasi, dem ak, m oshxo‘rda yoki moshova. O shdantosh chiqishi
detali — oqibatda noxushlikka ishora. Axir kundosh qilgan oshdagi
tosh zahar b o ‘lishi m um kin-da! Lirik
qahram on shunday shubhada,
am m o ahd id a sobit. Y etti hijoli satrlarning
aaba
ta rz id a to ‘q
qofiyalanishi bu q a t’iyatni b o ‘rttirishga xizmat qilgan.
Toshga yom g‘ir kor qilurmi
8
M uttasil yoqqan bilan?
7
Davlatingiz kam bo‘lurm i
8
Bir qiyo boqqan bilan?
7
Bu to ‘rtlik
abab
tarzidagi qofiyalanish tartibiga ega, satrlardagi
hijolar soni 8-7. Y om g‘ir yog‘avergani sayni toshni eritolmagani,
kamaytirolmaganidek, bir qiyo boqqanda ham
kamaymaslik mum kin-
ku! Bunda ham jonlantirish asosidagi parallelizm to ‘rtlik kompozitsion
negiziga aylangan. M ana bu to ‘rtlik esa 7-8 hijoli satrlam ing
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
