Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

1-mavzu, 1-jadval
1-mavzu, 2-jadva!
1-mavzu
, 
3-jadval

---

2-MAVZU: O lZBEK XALQ LIRIKASI 
Q o‘shiqlar
Reja:
1. «Qo‘shiq» istilohi. janriy xususiyatlari, badiiy-kom pozitsion 
belgilari.
2. Qo‘shiqlarning mavzu ko‘lami va tasnifoti, ijro xususiyatlari, 
ijodkorlari va ijrochilari.
3. M ehnat q o ‘shiqlarining ta b ia ti, tasnifi: d eh q o n ch ilik k a, 
chorvachilikka, hunarmandchilikka, pazandachilikka aloqador mehnat 
qo‘shiqIari.
4. Lirik q o ‘shiqlarning o ‘ziga xos tabiati va ijro xususiyatlari. 
Lirika atamasi xususida.
5. Tarixiy qo‘shiq janri tabiati va uning o'zbek folklorida tutgan
o‘mi.
6. Terma janri tabiati va ichki ko'rinishlari.
7. Xalq qo‘shiqlarini to ‘plash, nashr etish, o‘rganish tarixi va 
muammolari.
0 ‘ta milliy, tarixiy badiiy-estetik hodisa sanaluvchi qo‘shiqlar 
millatning poetik xotirasi, bilimlari qomusi, tuganmas m a’naviy boyligi 
sifatida juda qadim zam onlardan to hozirgacha yaratilib, kuylanib 
kelmoqda. Xalq she’riyatining qadim iy, ommaviy, a n ’anaviy turi 
sanaluvchi q o ‘shiqlar insonga, insoniyatga doimiy ham roh b o ‘lib, 
unga m a’naviy turm ushda ko‘m akchi, xilma-xil m arosim larning 
betakrorligini ta ’minlovchi badiiy qismi vazifasini o 'tab kelm oqda.
Xalq qo‘shiqlarida insonning ruhiy olam i, ichki kechinm alari, 
turm ushida sodir b o ‘luvchi ko‘ngilli va kolngilsiz voqealar, g‘am - 
anduh yoki shodligu xurramliklari, m ehnat m ashaqqatlari, sevgi 
iztiroblari his-tuyg‘ular orqali aniq badiiy obrazlarda gavdalantiriladi.
«Qo‘shiq» atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda
71

---

ko‘p asrlar bo'lgan. Zero, u 
keng ma'noda xalq poeziyasini anglatsa,
tor т а 'noda xalq lirikasi shaklini — janrini
ifodalaydi. Bu holatni 
q oraqalp oq , ozarbayjon va uyg‘ur folklorida b o ‘lganidek. tojik 
folklorida ham kuzatish mumkin. C hunonchi, tojikcha «Surud». 
qoraqalpoqcha «Qo‘siq», ozarbayjoncha «Qo‘shma» va uyg‘urcha 
«Qo‘shoq» istilohlari shunday estetik mohiyatga ega. M.Qoshg‘ariyning 
«Devonu lug‘otit turk» asarida shunday to ‘rtlik bor:
Turkan qatun qutyog‘a,
Tergur m enden qoshyog‘
Ajg‘ul sizni tabug‘chi,
O tnur jaqi tabug*.18
M azmuni: Turkan xotun qoshig‘a,
M endan yetkur 
she ’r.
Xizmatga xodimingiz 
Rost, deb payom b er.19 
Bu akadem ik A .Q ayu m o v ning sh e’riy tab d ili. C h in d a n -d a, 
«Q oshig1» so‘zi dastlab «m aqtov, alqov» m a’nosida q o ‘llangan. 
Shunisi e'tiborliki, bu istiloh Yusuf xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» 
(«Saodatga eltuvchi bilim») asarida fonetik o ‘zgarishga uchragan 
holda «Qoshug‘» shaklini olgan b o ‘lsa, Xorazmiyda «Qo‘sh» shaklini 
olgan. C hunonchi, Yusuf xos Hojibda:
Bu turkche 
qoshuqlar
tuzettim seg‘e,
O qo‘rda uno‘tm a d u “ o qil meg‘e.20 
Mazmuni:
Bu turkcha q o ‘shiqlam i sen uchun tuzdim (yozdim), 
0 ‘qiganingda unutm ay duo qil meni.
Xorazmiyda:
Kel,ey oy yuzli dilbar, tut bir 
q o ‘sh,
Biror 
q o ‘sh
birla qilgil bizni madxush.21
Bu baytda «Qo‘sh» so‘zi she’rb itish , yaratish m a’nosidadir.
XII asr tilshunosi M ahm ud U m ar Zam axshariy «M uqaddimat 
u!- adab» arabcha — forscha - turkcha-m o‘g‘ulcha to ‘rt tilli lug‘atida 
arabcha «she’r» istilohi turkiyda «Qo‘shiq» deyilishini izohlab, unga 
«-chi» q o ‘shimchasini q o ‘shib yasalgan «Qo‘shiqchi» so‘zi mohiyatan 
«shoir» atamasiga ekvivalent ekanligini shunday ta ’kidlaydi: 
«She’r
ko'toh guft shoir — qisqa q o ‘shiq aytdi qo'shiqchi».22
A lisher Navoiy h am «M ezon ul — avzon» («Vaznlar o ‘lchovi»)

---

asarida «Qo‘shiq» istilohini «poeziya» m a’nosida q o ‘llab, yana uning 
ayolg‘u, lah n, turki deb yuritilishini, ayni c h o g ‘da b u lar xalq 
poeziyasining ichki shakllari sifatida uchrashini ta ’kidlaydi.
Alisher Navoiy «Qo‘shiq» ning to r m a’noda ja n r tushunchasiga 
egaligiga aloh ida diqqat 
qilib yozadi: «Yana Q o ‘shiqdurkim , 
org'ushtak usulida shoyidur va b a’zi advor kutubida ul usul bo‘lubtur 
va ul surud a ’robning teva su ru r hu d ilari vazni 
bila m adidi 
m usam m ani solimda voqe b o ‘lur, aning asli bu n a ’vdurkim , bayt:
Vahki ul oy hasrati dardi dog‘i firqati.
H am erur jonimga o ‘t ham hayotim ofati.»23
N avoiy bu n d a 
kuy b astalan g an , vale aru zd a b itilg an xalq 
qo‘shig‘ini ko‘zda tutadiki, hozir bunday hodisa «ashula» istilohi 
ostida qo‘shiqdan farq qilinadi va q o ‘shiqning ichki bir xili sifatida 
tushuniladi.
Bobur ham «Risolai aruz»da bu fikrni tasdiqlab yozadi: «Sulton 
Husayn Mirza zamonida yana bir surud chiqti kim «Turkiy»ga o lq 
mavsum b o ‘ldi
Alisher Navoiy va Boburlar zam onidan e ’tiboran q o ‘shiqning ichki 
janrlarini farqlash tamoyilga aylana borgan.
U m um an, q o ‘shiq atam asi turkiy «Qo‘shmoq» fe’li o ‘zagidan 
yasalgan b o ‘lib, satrga satrni q o ‘shib aytish va kuylash m a'nolarini 
anglatadi. Z ero, xalq q o ‘shig‘i kuy bilan birga tu g ‘iladi va shu 
xususiyati bilan yozma adabiyotdagi she’riyatdan farq etadi. Qolaversa, 
xalq qo‘shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va albatta, 
kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi. A.M usaqulov shu 
xususiyatini nazarga olib, xalq qo‘shiqlarini «tarixiy asoslariga ko‘ra 
qadim tasavvurlar, urf-odatlar bilan, ayniqsa, hosildorlik kultlari bilan 
uzviy bog‘langan, kuy va raqs bilan birga paydo b o ‘lib, kuy bilan 
m unosabatini barqaror saqlab qolgan she’riy san’at turi»24 sanaydi. 
Shu mulohazalarga asoslanib aytish mumkinki, inson his-tuyg‘ularini, 
o ‘y - o r z u la rin i, q u v o n ch va g ‘a m la rin i, x u llas, ra n g -b a ra n g
kechinm alarini tugal holatda ko‘pincha to ‘rtlik va m a’lum holatlarda 
ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik shakllarida kuy, o h an g va raqs 
om uxtaligida ifodalab, og‘iz d an -o g ‘izga o ‘tish asosida xilm a-xil 
variantlarda el orasida keng tarqalgan xalq she’ri q o ‘shiq hisoblanadi. 
Q o‘shiq xalq she’ri sifatida h am b arm oq, h am aru z vaznlarida 
yaratilsa-da, yakka va jamoa (kollektiv), sozli (kuyli) va sozsiz (kuysiz) 
ijrolarga m o ‘ljallanganligi bilan o ‘zaro farq qiladi. U larning shunday

---

nam unalari borki, om m abop ijroga m o‘ljallangan; bular aksaran 
to ‘rtlik shaklidagi nam unalaridir. Ana shunday nam unalari borki, 
ijrosi professional m ahoratni talab etadi. Shu xususiyatiga ko‘ra xalq 
orasida q o ‘sh iq ijroch ilari q o ‘shiqchi, xalfa, satang, g o ‘yanda 
(n ah v ag a r), ash ulakash (ash u lach i), la parchi, o ‘lan ch i tarzida 
farqlanadi. Q o ‘shiqchi ko‘pincha to'rtliklarni ijro etsa-da, aslida 
nisbatan kengroq m a’noda, um um an, qo‘shiq ijrochisi va ijodkori 
b o ‘lsa, g o 'y a n d a (nahvagar) asosan yig‘i-yo‘qlovlarni kuylashga 
ixtisoslashgan q o ‘shiqchidir. Ashulakash yoki ashulachi ko‘pincha 
m aqom tarkibidagi qo‘shiq!arni yoki katta ashula deyilguvchi jo ‘rsiz 
ijro etiladigan q o ‘shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga 
tushgan h o ld a q o ‘shiq aytuvchi b o ‘lsa. o ‘lan ch i to ‘y marosimi 
qo‘shiqlarini ijro etuvchidir. Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol 
qo‘shiqchiligi b o ‘lib, ular ham to ‘y, ham aza q o ‘shiqlarini baravar 
ijro etaveradilar. Satang N am ang an d a xalq q o ‘shiqlarini doira 
jo'rligida ijro etuvchi ayollardir.
Shuni ham aytish kerakki, xalq qo‘shiqlari turli joylarda turlicha 
ijro e tila d i. C h u n o n c h i, F a rg 'o n a vodiysidagi y o r-y o r ijrosi 
B uxorodagidan va o ‘z navbatida, Xorazmdagi yor-yor bularning 
har ikkalasidan ham farq qiladi. Bu farq yor-yor ohangidagina emas, 
hatto naqarotida ham seziladi. Farg'onada va Toshkent vohasida 
«yor-yor» naqaroti (radifi) ominaviyroqdir. Katta q o ‘shiq deyilguvchi 
jo ‘rsiz ijro etiladigan qo‘shiq, asosan, Farg'ona vodiysi va Toshkent 
atroflarida uchrasa-da, 0 ‘zbekistonning boshqa joylari uchun xos 
emas. Farg‘o n a q o ‘shiq ijrochiligida dutor va doira jo ‘rligi nisbatan 
faol b o ‘lsa, Buxoroda tan b u r va doira, Xorazm da esa to r, garmon 
ham da doira shunday mavqega ega.
T o ‘rtliklar yakka ijro etilsa, yor-yorlar jam oa (kollektiv) tarzida, 
yalla va laparlar raqs va kuy uyg‘unligida ijro etiladi.
0 ‘zbek xalq q o ‘shiqlarining kompozitsion qurilishi o ‘ziga xos 
bo'lib, tadqiqotchilar uning ikki sathiy ko‘rinishda bo'lishini qayd 
etadilar.25
Birinchi ko*rinishdagi kompozitsion sathi, asosan, 
to