Çolpan’in köŞe yazilari (İnceleme-metiN)

3.2.13.
 
Ikki Yo‘qotish (1920) 
So‘nggi yillar, o‘zbek yoshlig‘i, taraqqiyparvarlig‘ining bir muncha cholishqon, 
pok ko‘ngillik yigitlarini — yer tagi olamiga sudrab olib ketdi. Hammasini bir-bir sanab 
esdan o‘tkarmak shu choqda mumkin bo‘lmag‘onligi uchun, yuzakigina bir o‘y yurgizish 
bilan ham A’lamuf, Ismoilzoda, Sultonuf, Sobir G‘afur va boshqalardan chizilg‘on bir 
qator tegrali sadaf donalarini ko‘rmak mumkin bo‘ladur. Mahmudxo‘ja otamiz bilan 
Muftizoda Abdirahmon va A’zamjonlar sadaf donalarining imomi bo‘lub ketdilar. 
Ayniqsa, Mahmudxo‘ja otamiz bilan bir qatorda turg‘on Mirzo Fozil (o‘shliq), 
tariximizga qaytib ketgan har bir chog‘imizda o‘zini sezdirib qo‘yadir. 
Vaqti bilan chorning temir qo‘lliq jondori bilan kurashish davrida, shu bir hovuch 
boturlar, ne samimiy, ne berilgan yigitlar edilar. O‘lganlarning o‘rniga yuzlar, minglar 
bilan o‘rinbosarlar yetishib, ko‘nglimizga umid yog‘dulari yog‘dirg‘on tunlarda-da 
ketganlarning xotiralari ko‘b achchig‘ va zaharlik ta’sir etmakdadir. 
Xo‘qanddan kelgan o‘shandoq yigitlarning biri yona ikki yo‘ldoshning oramizdan 
yo‘qolg‘onlig‘ini xabar berdi. Yaqin orada Xo‘qand va umuman Farg‘ona yoshlarining 
katta otalari, bobolari hukmida bo‘lg‘on domla yo‘ldosh Mavlaviy bilan ishlik yoshlardan 
va taraqqiyparpar shoirlardan Ibrohim (Davron) vafot etganlar. 
Domla yo‘ldosh Mavlaviy — Turkiston va umuman islom ulamolarining haqiqatga 
qarshi ko‘r bo‘lishlaridan ta’sirlangani holda o‘zining tabiati asari o‘laroq boshqa yoshlar 
kabi ular bilan kurashishlikdan ojiz bo‘lg‘onlig‘idan bir chekkaga uzlat qilib, chiqib 
ketgan olimlardan edi. Ho‘qanddagi «Usuli jadida» harakatiga boshdan-oyoq oralashqon 
bu muhtaram zot, hur fikrli va rind qalandar bir kishi edi. O‘zi so‘ng choqlariga qadar 
dars aytishini tashlamag‘on bo‘lsa-da, boshqa ko‘b mudarrislar kabi shu vosita bilan 
Qorun xazinasini to‘plamoq kabi yo‘lg‘a ham ketmagan edi. Burundan beri yo‘qsul va 
qashshoqlarcha yashab keldi, o‘lganida ham meros nomiga bir narsa ham qoldirmag‘on. 
Hatto, o‘zi og‘riq ekan… og‘riqdan tuzalish choralarini ham ko‘rmagan va istamagan. 
Yurtimizning ilmsizliq orqasida ketib borg‘on yo‘lining oxiri qandog‘ qo‘rqinch 
ekanini ortiq chuqur tushunar edi. 13—14-yillarda ziyoratiga kirganimda shu masaladan 
ko‘plab gaplashib o‘lturib «men bu ketishimizdan ko‘b qo‘rqaman», degan edi. O‘shal 
vaqtdag‘i ahvol va sharoitni yaxshilab bilgan kishilar bu so‘zning dahshatini ko‘b chuqur 
tushunar edilar. 63 yoshinda vafot etgai bu zot, arab adabiyotining ulug‘ olimlaridan edi, 

---

310 
shu adabiyot bahslari ustida «Sho‘ro» muharriri Rizo qozi bilan muhorabasi bor edi. 
Turkcha (o‘zbekcha) va forscha she’rlar ham aytar she’rda (Jovid) otini qo‘llar edi. 
Marhum Xo‘qand yoshlari tarafidan sha’niga loyiq bir suratda dafn etilgan va 
asarlarini tekshirmak uchun yosh ulamolar tomonidan 3 kishilik bir hay’at yuzaga 
chiqarilg‘on. 
Ibrohim Davron — (A’zamxon Ibrohim o‘g‘li) 48 yoshida vafot etgan. Bu yigit 
Xo‘qand yoshlari orasida nashriyot ishlari bilan tanilg‘on bir kishi bo‘lub inqilobgacha 
Ho‘qandda yangi kitoblar va gazetalarni tarqatar va yozg‘uchilik bilan shug‘ullanar edi. 
Uning «Milliy jumboqlar» va «Ash’ori nisvon» otliq bosilgan ikki asari bordur. Avvalgisi 
bizning milliy tobishmoqlarimizni to‘plag‘on bir asar bo‘lub, ikkinchisi o‘zbeklardan 
yetishgan ba’zi bir shoiralarning she’rlar majmuasi edi. Ulug‘ ahamiyatga ega bo‘lg‘on 
so‘nggi asari, taassufga qarshi maydonda ko‘rulmaydir. Holbuki, Arbobiy tomonidan 
tekshirilaturg‘on bir narsa edi. 
Marhum rasmga ham havaslik bo‘lub, o‘z asarlari uchun rasmlar ishlagan va 1914 
yilda Turkiyada ham sayohat etgandir. 
«Sadoyi Turkiston» gazetasining doimiy yozuvchilaridan bo‘lub, unda she’lar 
yozg‘uchi edi. (1914). Buda ko‘p yo‘qsulliq bilan o‘lgan. 
Uning bir juft she’ri esimda qolg‘onkim, o‘qumag‘onliqg‘a qarshi yasalg‘on bu 
isyon — (o‘z vaqtida) ko‘b katta isyon edi (o‘zicha). 
«Johil padarim, johil modar esa mutloq
 
Hayron qoluram kufr aylayman orasinda».