Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

 
Кўп қаватли эпителий 
Кўп қаватли эпителий асосан ҳимоя функциясини бажаради, шунинг 
учун ҳам у тананинг кўпроқ ташқи таъсиротларга учрайдиган жойларини 
қоплайди. У терининг юзасини, оғиз бўшлиғини, қизилўнгач, кўзнинг мугуз 
пардасини, буйраккосачаси, сийдик пуфаги, сийдик чиқарув йўли ва қинни 
қоплайди. Кўп қаватли ясси эпителий бир неча қават бўлиб жойлашган 
ҳужайралардан тузилган, унинг фақат базал қаватидаги ҳужайралари базал 
мембранада ѐтади. Кўп қаватли эпителий 3 турга бўлинади: 1) кўп қаватли 
ясси мугузланадиган эпителий; 2) кўп қаватли ясси мугузланмайдиган 
эпителий; 3) ўзгарувчан эпителий. 
Кўп қаватли ясси мугузланувчи эпителий
(расм 3.5). Бу эпителий 
терининг эпидермис қаватини ташкил қилади. У бир неча қават жойлашган 
ҳужайралардан тузилган. Морфофункционал хусусиятларига қараб 5 та қават 
тафовут қилинади: базал, тиканаксимон, донадор, ялтироқ ва мугуз қаватлар. 

---

117 
Расм3.5. Кўп қаватли ясси 
мугузланувчи эпителий
. 
1-
1. Базал мембрана; 
2-
2. Базал қават; 
3-
3. Тиканаксимон қават; 
4-
4. Донадор қават; 
5-
5. Ялтироқ қават; 
6-
6. Мугуз қават; 
7-
7. Ҳаво пуфакчалари; 
8-
8. Бириктирувчи тўқима; 
9-
9. Қон томир. 
Базал мембрана устида цилиндрсимон шаклдаги 
базал қават
ҳужайралари ѐтади. Унинг устида бир неча қават бўлиб кўп қиррали 
ҳужайралар жойлашади. Бу қават 
тиканаксимон
ҳужайралар қавати деб 
аталади. Тиканаксимон ҳужайралар орасида ҳужайралараро кўприкчалар 
мавжуд бўлиб, улар электрон микроскоп орқали текширилганда 
цитоплазматик ўсимталардан ташкил топганлиги аниқланган. Бу ўсимталар 
бир-бирига зич тегиб туради ва десмосомалар орқали бирикади. Базал ва 
тиканаксимон ҳужайраларнинг цитоплазмасида махсус органеллалар - 
тонофибриллалар бўлади. 
Донадор қават
цитоплазмаси кератогиалин 
доначаларини тутувчи ясси ҳужайралардан ташкил топган. 
Ялтироқ қават
асосан кафт ва товон терисида учрайди. Бу қават ядро тутмаган, 
цитоплазмаси оқсил модда - элеидин билан тўлган 3-4 қават ясси 
ҳужайралардан иборат. Элеидин яхши бўялмайди, лекин кучли нур 
синдириш хусусиятига эга. Шунинг учун ҳужайралар чегараси аниқ 
билинмайди ва бу қават препаратда рангсиз ялтироқ тасма ҳолида кўринади. 

---

118 
Мугуз қават
ясси мугуз тангачалардан иборат. Уларнинг таркибида ҳаво 
пуфакчалари ва мугуз модда-кератин бўлади. Ҳужайраларнинг мугуз 
тангачаларига айланиши уларнинг нобуд бўлиши билан боради. Ядро ва 
цитоплазма органеллалари парчаланади, ялтироқ қават бор жойда 
элеидиндан, бошқа қисмларда эса тонофибрилла материалидан кератин 
ҳосил бўлади. Ясси мугуз тангачалар доимо тушиб, унинг ўрнига пастки 
қаватдаги ҳужайралар силжиб келади. Бунинг ҳисобига эпителий доимо 
тикланиб туради. Базал ва тиканаксимон ҳужайралар бўлиниб кўпаяди, 
кейинчалик уларда мугузланиш жараѐни кечади ва тушиб кетади, уларнинг 
ўрнини бошқа ҳужайралар тўлдиради. Бу жараѐн тери эпителийсининг 
физиологик регенерацияси дейилади.