Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

ЮРАК 
 
Юрак мушакли аъзо. У қон томирлар системасининг қонни ҳаракатга 
келтирувчи асосий аъзосидир.Юрак девори уч қаватли пардадан: ички – 
эндокард, ўрта – миокард, ташқи – эпикарддан иборат. Юрак ташқаридан 
бириктирувчи тўқимали парда – перикард, яъни юрак олди халтаси билан 
ўралган. Эпикард ва перикард ўртасида суюқлик билан тўлган бўшлиқ бўлиб, 
у юрак ишини енгиллаштиради, яъни ишқаланиш кучини камайтиради.
Эндокард
юракнинг ички, нисбатан юпқа қаватидир. У юрак барча 
камераларининг ички юзасини, шунингдек сўрғичсимон мушаклар, пай 
ипчалари, клапанларни қоплайди. 
Эндокарднинг ўзи бир неча қаватлардан иборат. Энг ички, бевосита 
қон билан ювиладиган қавати эндотелий қаватидир. Эндотелий қавати 
томирлардаги сингари базал мембранада ѐтувчи бир қават ясси, полигонал 
эндотелий ҳужайраларидан иборат. Унинг остида кам дифференциаллашган 

---

524 
ҳужайраларга бой бириктирувчи тўқимадан тузилган эндотелий ости қавати 
жойлашган. Ундан чуқурроқда эса, эластик толалар ва силлиқ мушак 
ҳужайралари ўзаро бир-бири билан чалкашиб кетган мушак – эластик қават 
ѐтади. Шуни айтиб ўтиш керакки, бу қатламда эластик толалар ва мушак 
ҳужайраларининг нисбати юракнинг турли бўлимларида бир хил эмас. 
Масалан, юрак бўлмачаларида эластик толалар қоринчалардагига нисбатан 
кўпроқ учрайди ва у ерда толаларнинг зич тўрини ҳосил қилади.Баъзан эса 
ҳатто дарчали эластик мембраналар вужудга келиши мумкин. Силлиқ мушак 
ҳужайралари эса, аорта ва ўпка артерияларининг чиқиш жойида кўпроқ 
учрайди.Мушак – эластик қаватдан сўнг, эндокард ва миокард чегарасида 
жойлашган ташқи – бириктирувчи тўқимали қават ѐтади. Бу қатлам йўғон 
эластик толалар ҳамда узун эгри-бугри бўлиб жойлашган коллаген ва 
ретикуляр толалардан иборат. Ташқи бириктирувчи тўқимали қаватда қон 
томирлар кўплаб учрайди. 
Эндокард юрак клапанлари шаклланишида иштирок этади. Клапанлар 
бўлмачалар билан қоринчалар ўртасида, қоринчалар билан аорта ҳамда ўпка 
артерияси ўртасида жойлашган. Юрак клапанлари зич толали бириктирувчи 
тўқимадан тузилган юпқа пластинкалардан иборат бўлиб, иккала юзаси 
эндотелий ҳужайралари билан қопланган. 
Миокард
юракнинг энг кучли тараққий этган ва энг муҳим қаватидир. 
Миокард кўндаланг-тарғил мушак тўқимасидан тузилган бўлиб, унда типик 
ва атипик мушак толалари фарқ қилинади. Типик мушак толалари қисқариш 
вазифасини, атипик толалар эса қўзғалишни ўтказиш вазифасини бажаради. 
 
Типик мушак 
толалари айрим қисқарувчи мушак ҳужайралари – 
кардиомиоцитлардан тузилган. Кардиомиоцитлар бир қатор структур ва 
цитохимик хусусиятлари билан атипик мушак ҳужайралари ва скелетнинг 
кўндаланг-тарғил мушак толаларидан фарқ қилади. Бу ҳужайралар кетма-кет 
жойлашиб мушак толасини ҳосил қилади. Мушак толалари оралиқ 
пластинкалар воситасида айрим сегментларга – ҳужайралар тўпламига 

---

525 
бўлинади.Уларнинг тузилиши умумий гистология бўлими, мушак 
тўқималари боби, юрак мушак тўқимаси қисмида кўрилган. Юракнинг 
қисқарувчи мушак ҳужайралари шаклини цилиндрга ўхшатиш мумкин. 
Унинг узунлиги 50–100 мкм, диаметри 17–20 мкм га етади. 
Кардиомиоцитларнинг марказий қисмида овал шаклида ядро жойлашади. 
Юрак мушаги сарколемма билан қопланган. Электрон микроскопда 
сарколемма ички – плазмолемма ва ташқи базал мембранадан иборатлиги 
аниқланган. Сарколемма оралиқ пластинкаларнинг шаклланишида иштирок 
этади. 
Оралиқ пластинкалар
мушак толасига нисбатан кўндалангига йўналиб, 
одатдаги препаратларда тўқ бўялувчи чизиқлар тарзида кўринади. Улар юрак 
мушагининг энг характерли тузилмаларидир. Оралиқ пластинкалар кетма-кет 
ѐтган икки ҳужайранинг плазматик мембраналаридан тузилган миоцитлараро 
чегара бўлиб, бу мембраналар тор ҳужайралараро бўшлиқ воситасида бир-
биридан ажралиб туради. Қўшни ҳужайралар қобиғининг бўртмалари бир-
бирига ботиб туриши туфайли мушак толаларининг бўйлама кесмаларида 
оралиқ пластинка кўпинча мушак толасини тўғри чизиқ бўйлаб кесиб ўтмай, 
балки «зинапоя» сингари йўналишга эга бўлади. Унинг муайян қисмларида 
плазматик мембраналар орасидаги бўшлиқ анча кенг бўлади. Оралиқ 
пластинкаларнинг баъзи қисмлари нексус ҳосил қилади. Уларнинг плазматик 
мембраналари юқори электрон зичликка эга бўлиб, бир-бирига жуда яқин 
ѐтади. Оралиқ пластинканинг энг кўп қисмида электрон зичлиги юқори 
бўлган тузилмалар – десмосомалар мавжуд. Оралиқ пластинкаларнинг 
ҳужайра тузилмалари, жумладан, саркоплазматик ретикулум билан 
туташиши аниқланган. Оралиқ пластинкаларда АТФ-аза ферментининг 
юқори активлиги, ишқорий фосфатаза борлиги аниқланган. Бу оралиқ 
пластинкаларнинг фақат ҳужайра чегараси бўлибгина қолмай, балки уларда 
интенсив модда алмашинуви кетишидан далолат беради. Типик мушакларга 
қўзғалишнинг тарқалишида оралиқ пластинкаларнинг роли каттадир. 
Кардиомиоцитларнинг саркоплазмасида ҳужайранинг умумий ва 

---

526 
махсус органеллелари жойлашган. Махсус органелла – миофибриллалар 
мушак ҳужайраларининг энг муҳим структуралари бўлиб қисқариш 
вазифасини бажаради. Кардиомиоцитларнинг миофибриллалари тузилиши 
бўйича скелет кўндаланг-тарғил мушаги миофибриллаларидан умуман фарқ 
қилмайди. 
Мушак 
толаларининг 
бўйлама 
кесмасида 
эса 
миофибриллаларнинг кўндаланг-тарғиллик манзараси кўринади. Электрон 
микроскопда 
миофибриллалар 
жуда 
ингичка 
миофиламентлар 
(протофибриллалар) дан иборатлигини кўрсатади. 
Кардиомиоцитларнинг 
яна 
бир 
муҳим 
органелласи 
силлиқ 
эндоплазматик тўр (саркоплазматик тўр) бўлиб, у узунасига ва кўндалангига 
йўналган 
найчалар 
системасидан 
иборат. 
Юрак 
типик 
мушаги 
митохондрияларга бой. Улар чўзиқ, овал шаклида бўлиб, миофибриллалар 
орасида тизилиб ѐтади. Баъзан ядро ѐнида митохондрияларнинг 
тўпламларини кўриш мумкин. Шунингдек, митохондриялар сарколемма 
остида, капиллярлар яқинида миофибриллаларга зич ѐпишиб ѐтади. 
Митохондриялар кўп миқдорда зич ѐтган кристалларга эга.Голжи комплекси 
ва донадор эндоплазматик тўр суст тараққий этган. 
Гистокимѐвий 
тадқиқотлар 
мушак 
толасида 
оқсил, 
липид 
киритмаларини, 
оксидланиш-қайтарилиш 
ферментларининг 
юқори 
активлигини кузатишга имкон беради. Кардиомоцитларда оксидланиш-
қайтарилиш ферментларидан сукцинатдегидрогеназанинг активлиги олма, 
сут, глутамин ва бошқа кислоталар дегидрогеназалари активлигидан юқори 
бўлади. 
Юқорида биз юрак қоринчаларининг кардиомиоцитлари билан 
танишиб чиқдик. Бўлмачалар миоцитлари улардан бир оз фарқ қилиб, 
кўпинча ўсимтали шаклга эга. Уларнинг цитоплазмасида митохондриялар, 
миофибриллалар 
ва 
саркоплазматик 
тўр 
камроқ. 
Бўлмачалар 
кардиомиоцитларида сукцинатдегидрогеназанинг активлиги анча паст 
бўлсада, гликоген 
метаболизмига 
оид 
ферментлар 
(фосфорилаза, 

---

527 
гликогенсинтетаза ва бошқалар) нинг активлиги жуда юқори бўлади. Бу 
кардиомиоцитлар тузилишининг яна бир ўзига хослиги шундаки, уларда 
донадор эндоплазматик тўр ва Голжи комплекси нисбатан яхши 
ривожланган. 
Улар 
иштирокида 
бўлмачалар 
кардиомиоцитлари 
цитоплазмасида учрайдиган махсус доначалар синтезланади. Махсус 
доначалар гликопротеинларга бой. Баъзи тадқиқотлар натижаси шуни 
кўрсатадики, 
бу 
доначаларнинг 
гликопротеинлари 
қонга 
тушиб 
липопротеинлар билан бирикади ва бу билан тромб ҳосил бўлишига қарши 
таъсир қилар экан, бундан ташқари, бўлмачалар кардиомиоцитлари, буйрак 
таначалари яқинидаги махсус ҳужайралар каби, қон босимини бошқаришда 
иштирок этувчи моддалар (натрий уретик фактор) ажратади. Кўпгина сут 
эмизувчилар бўлмачалар кардиомиоцитларининг яна бир хусусияти, уларда 
Т-каналчалар системасининг суст тараққий этганидир. 
Миокарднинг стромасида ретикуляр, коллаген ва эластик толалар 
ѐтади. Ретикуляр толалар мускул толалари учун узлуксиз синч ҳосил қилади. 
Икки хил ретикуляр толалар фарқ қилинади. Ингичка ретикуляр толалар 
мушак толасига нисбатан кўндаланг йўналиб, ўзаро туташган толалар 
чигалидан иборат. Йўғон толалар узунасига йўналган ва оз миқдорда бўлиб, 
мушак толаларининг тутамлари орасида жойлашган. Эластик толалар ҳам 
миокардда оз бўлади. Юрак бўлмачалари миокардида улар қоринчалардагига 
қараганда кўпроқ учрайди. Миокарднинг мушак толалари юракнинг таянч 
скелетига ѐпишган бўлади. Бу скелет бўлмачалар ва қоринчалар ўртасидаги 
фиброз ҳалқалар ҳамда ўпка артерияси ва аортанинг юракдан чиқиш 
жойидаги зич толали бириктирувчи тўқимадан ташкил топган. 
Миокард қон томирларга бой. Томирлар мушаклараро бириктирувчи 
тўқима таркибида ѐтади. Мушак толалари билан, капиллярлар ўзига хос 
муносабатда жойлашган бўлади. Бунда ҳар бир мушак ҳужайраси бевосита 
2–4 капилляр билан туташади, ҳар бир капилляр эса ўз навбатида 3 ва ҳатто 4 
мушак ҳужайраси ўртасида жойлашади. Бу эса мушак ҳужайрасининг қон 

---

528 
билан яхши таъминланишини белгилаб беради.