Цитология эмбриология проф. Қ. Р. Тўхтаев таҳрири остида

Тараққиѐти. 
Таъм билиш пиѐзчалари тил сўрғичларининг 
эмбрионал кўп қаватли эпителийсидан тараққий этади. У тил, тил-ютқин 
ва адашган нервларнинг нерв охирларини индуцирловчи таъсирида 
дифференцировкага 
учрайди. 
Шундай 
қилиб, 
таъм 
билиш 
пиѐзчаларининг иннервацияси уларнинг куртакларини пайдо бўлиши 
билан бир вақтда юзага келади.
Ҳар бир таъм билиш пиѐзчаси эллипс шаклида бўлади ва 
сўрғичнинг кўп қаватли эпителийсининг бутун қалинлигини эгаллаб 
жойлашади. У бир-бирига зич ѐпишиб ѐтган 40-60 та ҳужайрадан ташкил 
топган. Ҳужайралар орасида 5 хил: сезувчи (―оқиш‖ ингичка ва ―оқиш‖ 
цилиндрсимон), ―қорамтир‖ таянч, базал кам дифференциаллашган ва 
периферик (перигеммал) ҳужайралар тафовут қилинади. 
Остидаги бириктирувчи тўқимадан таъм билиш пиѐзчаси базал мембрана 
билан ажралиб туради. Таъм билиш пиѐзчасининг учи тил юзаси билан таъм 
билиш тешиги (porus gustatorius) ѐрдамида туташади. Таъм билиш
тешикчаси эпителий ҳужайралари юзалари ўртасидаги унча катта бўлмаган 

---

466 
чуқурлик – таъм билиш чуқурчасига олиб боради, у ерга таъм берадиган 
моддалар тушади. 
Оқиш ингичка сенсоэпителиал ҳужайралар базал 
қисмида оқиш ядро тутади, ядро атрофида митохондриялар, синтез 
органеллалари, бирламчи ва иккиламчи лизосомалар жойлашади. 
Ҳужайраларнинг учида ўз мембранасида махсус оқсил рецепторлари тутган 
микроворсинкалар 
―дастаси‖ 
бўлади. 
Таъм 
билиш 
чуқурчасида 
микроворсинкалар орасида фосфатазаларнинг юқори активлигига эга бўлган 
ҳамда кўп миқдорда рецептор оқсиллар ва гликопротеид тутган электрон-
зич модда жойлашган. У тил юзасига тушаѐтган таъм берадиган моддалар 
учун адсорбент ролини ўйнайди. Микроворсинкалардаги рецептор оқсиллар 
муайян бир таъмни қабул қилишга қодир. Шу билан бирга, таъм билиш 
пиѐзчасида кўпинча фақат битта қайсидир таъмгагина рецептор бўлади. 
Масалан, тилнинг олдинги қисмидаги таъм билиш пиѐзчаларида ширинни 
сезадиган, орқа қисмида эса аччиқни сезувчи рецептор оқсил аниқланган. 
Битта таъм билиш ҳужайрасининг ўзи бир неча хил таъмларни сезиши 
мумкин.Микроворсинкалардаги таъм билиш рецепторларининг қўзғалиши 
ҳужайра потенциалини ўзгартиради. Бу билвосита амалга ошади. Таъм 
берувчи моддаларнинг мембрана рецепторлари билан бирикиши 
ферментатив активликка эга бўлган қатор қўшни мембрана оқсилларининг 
фаоллигини ўзгартиради. Натижада, ҳужайрада муайян ҳужайра ичи 
(цАМФ каби) медиаторларининг концентрацияси ўзгаради. Бу, ўз 
навбатида, плазмолеммадаги ион каналлари ҳолатига таъсир қилади ва 
ҳужайра потенциалини ўзгартиради. Сўнгра қўзғалиш синапслар орқали 
афферент нерв охирларига узатилади. Ҳар бир таъм билиш пиѐзчасига 50 
тагача сезувчи нерв толалари киради ва тармоқланади ҳамда рецептор 
ҳужайраларнинг базал қисмлари билан синапслар ҳосил қилади. Битта 
рецептор ҳужайрада бир нечта нерв толаларининг охирлари бўлиши 
мумкин. Кабел типидаги битта нерв толаси эса бир нечта таъм билиш 
пиѐзчасини 
иннервация 
қилиши 
мумкин. 
Таъм 
сезгиларини 

---

467 
шаклланишида оғиз бўшлиғи ва ютқиннинг шиллиқ пардасида 
жойлашган носпецифик сезувчи (тактил, оғриқ, ҳарорат) нерв охирлари 
иштирок этади. Уларнинг қўзғалиши таъм сезгиларига қўшимча тус 
(―ўткир қалампир таъми‖ ва бошқалар) беради. 
Рецептор 
ҳужайраларнинг базал қисмидан сезувчи нейронларнинг дендритлари 
бошланади. Оқиш цилиндрсимон ҳужайралар ҳам оқиш ингичка 
ҳужайраларга ўхшаш. Ташқи таъсирлар энергияси рецептор потенциалга 
айланади. Унинг таъсирида сезувчи ҳужайрадан медиатор ажралади ва у 
сезувчи нерв охирига таъсир қилиб, унда нерв импульсини ҳосил 
бўлишига олиб келади. Нерв импульси ундан кейин анализаторнинг 
оралиқ қисмига узатилади.
Таянч эпителиоцитлар (epitheliocytus sustentans) ҳужайранинг базал 
қисмида жойлашган, гетерохроматинга бой овал шаклидаги ядроси билан 
ажралиб туради. Бу ҳужайраларнинг цитоплазмасида митохондриялар, 
донадор эндоплазматик тўр мембраналари ва эркин рибосомалар кўп. 
Голжи аппарати атрофида гликозамингликанлар тутувчи доначалар 
(гранулалар) учрайди. Ҳужайраларнинг учида микроворсинкалар мавжуд.
Кам дифференциаллашган базал эпителий ҳужайраларига ядро 
атрофида озгина цитоплазмани бўлиши ва органеллаларнинг кучсиз 
ривожланганлиги хосдир. Ушбу ҳужайраларда митоз фигуралари кўринади. 
Базал эпителиоцитлар таъм билиш пиѐзчасининг мембранасига тегиб ѐтади 
ва бошқа икки хил ҳужайраларга дифференциалланиши мумкин. 
Сенсоэпителиал ва таянч ҳужайралардан фарқли ўлароқ базал ҳужайралар 
ҳеч қачон эпителий юзасига етиб бормайди. Улар туфайли таъм билиш 
пиѐзчалари сенсор ва таянч ҳужайраларини доимий янгиланиб туриши рўй 
беради, шу сабабли уларнинг яшаш муддати 10 сутка атрофида бўлади.
Периферик (перигеммал) ҳужайралар ўроқсимон шаклга эга, оз 
миқдорда органеллалар тутади, лекин уларда микронайчалар ва нерв 
охирлари кўп бўлади.

---

468 
Таъм билиш анализаторининг оралиқ қисми. Юз, тил-ютқин ва 
адашган нерв ганглиялари нейронларининг аксонлари бош мия ўзагидаги
ѐлғиз (якка) йўл ядросига киради, у ерда таъм билиш йўлининг иккинчи 
нейрони жойлашган. Бу ерда импульсларни мимик мушакларга, сўлак 
безларига, тил мушакларига борувчи эффектор йўлларга ўтказилиши рўй 
бўлиши мумкин. Ёлғиз йўл ядроси нейронлари аксонларининг кўпчилик 
қисми таламусга етиб боради, у ерда таъм билиш йўлининг учинчи нейрони 
жойлашган. Учинчи нейроннинг аксонлари катта ярим шарлар пўстлоғида 
постцентрал бурманинг пастки қисми (таъм билиш анализаторининг 
марказий қиси) да, тўртинчи нейронда тугайди. Бу ерда таъм сезгилари 
шаклланади.