Chokan valixonov

N. M. Yadrindev.
Bu uning hayotining yangi Qur'oni edi. Men ushbu nuroniy qirg'izning qarashlari va his-tuyg'ularini tavsiflovchi quyidagi epizodni keltiraman ­. 1863 yilda Omskda yana uchrashganimizda, o'sha paytda Struve ekspeditsiyasi G. N. Potanin ham qatnashgan sayohatdan qaytdi.
Bu uchrashuvni nishonlab, oqshomlarning birida olijanob majlisda o‘tirdik. Cho‘qon ham shu kompaniyada edi. Eduard Struve qirg'izlarning kazaklardan nafratlanishi haqida so'z boshladi. To'satdan Valixonovning lablari qimirladi, u do'sti va maktabdagi do'sti, sobiq kazak yuzboshi G. N. Potaninga mehr bilan qaradi va Struvening qarshisida turib dedi: "Qirg'izlarda ­kazak armiyasining eng yaxshi vakillariga nisbatan nafrat yo'qligini istardim. guvohlik berish . ­Men ham xuddi qirg‘izdek, qadah ko‘tarib, do‘stim kazakni o‘paman!” Va u G. N. Potaninni ishtiyoq bilan o'pdi.
1863 yilda Sibirga, Omskga qaytib, Valixonov bilan bir necha bor uchrashib, u bilan aloqada bo‘lib turdim. U ham xuddi shunday nafis, hazilkash edi; unda poytaxt dandisining orttirilgan odatlari saqlanib qolgan. Uning rangi zaif edi ­, u shubhasiz iste'molchi edi. Poytaxt hayoti va uning o'yin -kulgilari ­unga zararli ta'sir ko'rsatdi. Shunga qaramay, u Sankt-Peterburgga qaytib ketayotgan edi. Biroq, negadir umidsizlikka tushdi. U dashtga ketgan, keyinroq general Chernyaev otryadida Toshkentga ketganini eshitgan ­; Bu erda u ad'yutant va tarjimon sifatida yorqin martabaga ega bo'lishi mumkin edi, lekin u bilan Chernyaev janjallashib qoldi va Valixonov dashtga, qarindoshlarining oldiga qaytdi. Bu ikki arbob rozi bo'lmadimi yoki Valixonov Markaziy Osiyoda bo'lajak kurashni hisobga olgan holda unda titrab, norozilik bildirdimi, hozircha noma'lum. ­Faqat Valixonov qaytib kelib, qishloqqa nafaqaga chiqadi. Bu yerda u qirg‘iz ayoliga uylanadi va oilasi bilan qirg‘iz hayotini olib boradi. Bu yerda uzoq vaqtdan beri uyalanib kelayotgan yovuz kasallik, iste'mol ­uni buzadi va u yosh vafot etadi.
Iqtidorli va o'qimishli xorijlikning uyiga qaytishida ­dramatik narsa bor. Nozik va kuzatuvchan shaxs Cho‘qon Valixonov uchun sivilizatsiya va madaniy yorqinlikning ­o‘tkir va kasal tomonlari bor edi. Bir lahzada umidsizlikka ­tushib, u xuddi Pushkinning "Aleko"si kabi, odob-axloqi sodda va toza bo'lgan ko'chmanchilarning kulbasiga boradi.
Janob, dandi o‘zi ko‘p ko‘rgan poytaxt va dunyoning turli vasvasalaridan keyin oddiy bolalarcha tuyg‘uni izlayotgandek qirg‘iz qiziga uylanadi. Bola beshigini Qirg‘iz uyida qoldirgan iqtidorli qirg‘iz o‘limi oldidan o‘z o‘chog‘iga qaytadi va u xuddi o‘sha ­tantanali dasht sukunati bilan o‘ralgan. Bu tsivilizatsiya kosasidan ichib , bilim olib, oxir-oqibat, xuddi ­shu tsivilizatsiyadan cho'chigandek, yana o'z penatlari va qarindoshlari bag'riga qaytgan musofirning birinchi taqdiri. ­Ko'zni qamashtiruvchi ­yorqinlikdan keyingi ko'ngilsizlikda, umuman olganda, chet ellikning o'z millati taqdiri uchun qo'rquvi va qaltirashida, begona madaniyatga ishonchsizlik, qo'rquv va paydo bo'lgan o'zini himoya qilish hissi aks etadi. Biz hali chet ellik odamning unga dadil qadam tashlashi uchun zamin tayyorlaganimiz yo‘q. Ana shu instinkt ta’sirida Cho‘qon Valixonov so‘nggi qadamni ortga tashlagan bo‘lsa kerak, tug‘ilib o‘sgan uyiga qaytdi. Qadimgi muhit, ­odatlar, bog‘lanishlar, uy-joy, ko‘hna vatan yurakdan oson chiqmaydi, Cho‘qon o‘z xalqini, qabilasini sevib qoldi. Uning orzusi Yevropa ma’rifatini birlashtirib ­, milliyligini saqlab qolish edi.
Oradan ko‘p yillar o‘tib ­Cho‘qonning qarindoshlari bo‘lgan ikki qirg‘iz cholni ko‘rdik, ulardan biri Cho‘qon Valixonov qabriga haykal o‘rnatish haqida suhbatlashgani Sulton Muso Cho‘rmonov edi. Bu istakni general-gubernatorlardan biri ^{4 bildirgan} . Jungriya sayohatchisi, geografiya ­jamiyati a’zosi, albatta, bunga loyiq edi.
Keksalar bilan suhbatlashib, Cho‘qonni eslar ekanmiz, ­qirg‘iz dashtining bu oqsoqol vakillarining ko‘z yoshlari to‘kkaniga guvoh bo‘ldik. Cho‘qon o‘z qabilasining faxri va suyukli farzandi edi. U shunday eslab qoladi.

CH.CH.VALIXONOV, M.I.VENIUKOV VA BOSHQA RUS SAYYOHLARINI O‘RTA OSIYO HAQIDAGI ASARLARINING INGLIZ TILIDA NASHRIGA SO‘Z BO‘LGAN TARJIMASI
O'rta ­Osiyo geografiyasi va siyosiy tarixiga qo'shilgan qimmatli hissa Sankt-Peterburgda olib borilgan vaqtga asoslangan nashrlardir. Afsuski, bu nashrlar rus tilida nashr etilgani uchun mamlakatimizda foydalanilmayapti.
Yaqinda Qo‘qon xonligida sodir bo‘lgan siyosiy voqealar munosabati bilan O‘rta Osiyoda katta qiziqish uyg‘otdi ¹ va bu chekka hududlarda Rossiyaning haqiqiy mavqei to‘g‘risida Angliyada sodir bo‘lgan ma’lum nodonlik bizni eng muhim ma’lumotlarni to‘plashga undadi. Ushbu masala bo'yicha ruscha materiallar. va ularni ingliz tilida taqdim eting. Ushbu jildni tashkil etuvchi bir qancha ­boblar Sankt-Peterburgda birinchi marta paydo boʻlganida katta qiziqish uygʻotdi, ularning mualliflari Oʻrta Osiyoni maxsus oʻrgangan taniqli rus sayohatchilari va geograflaridir.
Bu yerda taqdim etilgan Oʻrta Osiyo boʻylab sayohat hisobotlari orasida ­kapitan Valixonovning Jungriya va Sharqiy Turkiston haqidagi maʼruzalari alohida oʻrin tutadi. Marko Polo va Iesuit Goes davridan beri, biz bilganimizdek, A. Shlagintveytdan tashqari birorta ham yevropalik bu mamlakatlarga kirib bormagan. Ovrupoliklarning qo‘rquvi va shubhasi, aholining diniy aqidaparastligi bu mamlakatni zamonaviy tadqiqotlar uchun mutlaqo imkonsiz qilib qo‘ydi va ­Qashg‘ardagi tashabbuskor sayohatchining qayg‘uli taqdiri ­u yerga borishga urinayotganda takrorlanishi mumkin bo‘lgan xavfni ko‘rsatadi.
Valixonovning Jungriya va Sharqiy ­Turkiston boʻylab sayohati juda qulay sharoitlarda oʻtdi ­. U ham rus xizmatida zobit, ham o‘qimishli odam, qirg‘iz sultonining o‘g‘li, dashtlik. Shuning uchun u O'rta Osiyo xalqlarining tillari va urf-odatlarini mukammal biladi va Rossiya bilan aloqasi borligiga shubha qilish mumkin emas. U marg‘ilonlik savdogar qiyofasini olgan Qo‘qon karvoni bilan Qashqarga yetib olishga muvaffaq bo‘ldi. Uning Qashg‘ar va Sharqiy Turkistonning siyosiy ahvoli haqidagi ta’rifi bu o‘lka haqida bizda mavjud bo‘lgan arzimas ma’lumotlarga muhim hissadir .­
Rossiyaning turli xonliklar bilan siyosiy munosabatlari, Qirg'iz cho'li va Sirdaryo yoki Jaksart bo'ylab Rossiyaning qudratini mustahkamlash yo'li tasvirlangan boblar inglizlarga bu borada to'g'ri tasavvur hosil qilish imkonini beradi. Rossiyaning Markaziy Osiyodagi hozirgi holati; Bu hikoya va ta’riflarni o‘quvchilarimizga yetkazar ekanmiz, ularning mualliflari bilimdon geograf bo‘lib, o‘z ishlarini xolis va hech qanday siyosiy maqsadsiz amalga oshirganliklarini ta’kidlamaslik mumkin emas.
Yaqinda Qoʻqon shaharlari va qalʼalarining ayrimlarining bosib olinishi va Turkiston deb nomlangan yangi viloyatning tashkil etilishi ­ingliz jamoatchiligining maʼlum bir qismining Britaniya ­Hindistoniga qarshi dushmanlik niyatida ekanligi haqidagi shubhalarni kuchaytirdi. Sirdaryo liniyasining Sharqiy ­Sibir ^{2 chizig'i bilan tutashishi} Rossiya chegarasiga muhim hududni qo'shib qo'ydi, endi u bo'ylab daryodan aniq harbiy chegara chizish mumkin. Orol dengizidagi Jaksartning og'ziga Cupid. Bu aloqa sodir boʻlgunga qadar Turkiston va Chimkentning qoʻlga kiritilishi munosabati bilan Sirdaryo boʻyida harbiy koloniyalar vujudga keldi, ular Orenburg orqali aylanma yoʻldan tashqari Sibir chegarasining eng janubiy nuqtasi boʻlgan Fort Verniy garnizoni bilan hech qanday aloqasi yoʻq edi.
Shubhasiz, Buxoro va Xiva, Qo‘qon ham butunlay Rossiyaning qo‘lida va vaqt o‘tishi bilan unga bo‘ysunar, lekin bu kitobni o‘qib chiqish shuni ko‘rsatadiki, bunday istilolar hozirda juda katta va katta bo‘lmagan imperiya uchun foydasizdir. etarlicha kuchli. , markazda kam aholi yashaydigan va siyosiy qayta tashkil etishning uzoq va qizg'in jarayoniga kirmoqda. Britaniya Hindistonining rejalari Kaspiy dengizidan ham, Bokharadagi armiya yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. [Rossiya] qo'shinlarining Afg'onistonga bostirib kirishi ham xuddi shunday masofani bosib ­o'tishi va temir yo'llar va daryolar bo'ylab harakatlanayotgan va barcha zarur narsalar bilan yaxshi ta'minlangan ingliz armiyasi tomonidan bir xil xavf-xatarlarga duchor bo'lishi kerak edi.
Boshqa tomondan, Rossiyaning Markaziy Osiyo bilan savdosining xavfsizligi va rivojlanishi Angliya uchun foydali bo'lishi kerak. Buxoro hozir ­Rossiyaga paxta, quritilgan meva va boshqa mahsulotlar yetkazib beradi ­va ularning qiymatining yarmiga og'ir ­sanoat tovarlari, yog'och qutilar, arzon chints, ziravorlar import qiladi. Bu ziravorlar O'rta Osiyoning ingliz ishlab chiqargan tovarlari evaziga taklif qilishi mumkin bo'lgan yagona narsa bo'lib, ular juda qadrlaydilar, lekin o'zlarining sifatsiz ­mahsulotlari bilan sotib olmaydilar . ­Farovonlik Turkiston tekisliklarida sekin ­sur'atlar bilan tarqalib borgani sari, hozirda deyarli yo'q bo'lgan ingliz ishlab chiqarish tovarlari va ularni sotib olish vositalariga bo'lgan talab odatiy holga aylanadi. Ayni paytda, barcha siyosiy mulohazalar bilan bir qatorda, rus olimlarining juda kam ma'lum va juda qiziq bo'lgan mamlakatni yoritishga qaratilgan doimiy sa'y-harakatlari tahlilga hamdardlik uyg'otmaydi va iliq ma'qullashga loyiqdir. Kitobdagi gravyuralar genning so'nggi missiyasi paytida erda olingan fotosuratlarni aks ettiradi.
Ignatievni Xiva va Buxoroga yubordi ³ , ilova qilingan xarita eng soʻnggi rus manbalariga koʻra puxtalik bilan tuzilgan; Biz kitobni nashr etish va chop etishda ilmiy yordami juda katta bo'lgan, ilgari Qirollik geografiya jamiyati kotibining o'rinbosari bo'lgan marhum janob Xum Grinfildga kirish uchun ­qarzdormiz .­
Nekroloq ¹