Chirchiq davlat pedagogika instituti

Simmetriya tekisligi – tasavvur etiluvchi tekislikdir.Shu simmetriya elementining yordamida kristall shakli bir-biriga uxshash, ulcham jixatdan bir-biriga teng –simmetrik bulaklarga bulinadi. Simmetriya tekisligi utgazilgach , kristalni teng 2 bulakka bulingan qismlari kuzgu aksida biri ikkinchisiga juda uxshash bo‘ladi. Simmetriya tekisligining soni hamma kristallarda turlicha bo‘ladi.Masalan,kub shaklidagi kristaldan 9 ta simmetriya tekisliklari o‘tadi (9-rasm).Ular 9R rakami Bilan ifodalanadi.Geksogonal prizma shakldagi kristallardan 7ta simmetriya tekisligi o‘tadi. (10-rasm)

Simmetriya tekisligi quyidagi holatlarda utkaziladi: 1) yoklardan yoklarga ularning o‘rta qismi yuzaga perpendiko‘lyar xolda utkaziladi.2) yok burchagini karama-karshi burchagi tomon kesib utkkaziladi.3) kirralararo utkaziladi.4) kirralarga perpendiko‘lyar xolda ular o‘rtasida gorizontal xolda utkaziladi.

Kristallardan utgan simmetriya tekisliklarining soni : 9r,8r,7r,6r,5r,4r,3r,2r,0r holatida bo‘ladi. Simmetriya o‘qi –tasavvur etiluvchi tugri chizik bulib , kristall shu simmetriya o‘qining

yordamida aylantirilganda uning cheklovchi elementlari tugri tartib Bilan takrorlanadi.

Simmetriya o‘qining yordamida kristall bir marta 360 aylantiriladi.Shunda kristall uxshash tomonlarining qaytarilish soni aniqlanadi.Kristalni To`la 360 aylanishida uning dastlabgi holati 2,3,4,5 yoki 6 marta qaytarilishi mumkin.

S hunga kura dastlabki takrorlanish soni L harfining ung tomonidagi yuqori qismiga yoziladi(11-rasm).L –ikkinchi tartibli,L- uchunchi tariibli, L-turtinchi tartibli va xk.Simmetriya o`qlari 2 xil bo‘ladi.

1.Past tartibli simmetriya o‘qi.Buning 2 tartibli simmetriya o‘qi kiradi.

2. Yuqori tartibli simmetriya o‘qi .3-tartibli-L ,4-tartibli –L,6-tartibli-L simmetriya o`qlari kiradi.

Simmetriya o‘qi kristalda simmetriya saklangan xolda yoklar, qirralar o‘rtasida ularga perpendiko‘lyar , Yana yoqdan qirraga va yokdan kristalning uchiga va kristalning uchidan uchiga simmetriya saklangani xolda utkaziladi. Kristalldan turli tartibli simmetriya o‘qi bir nechtadan utishi mumkin.

Kristalldan ungan ma’lum bir tartibli simmetriya o‘qining soni L harfining koeffitsentiga yoziladi .Masalan,kub shaklida utgazilgan 3ta turtinchi tartibli simmetriya o‘qi – 3L bilan ifodalanadi.4ta 3 darajali simmetriya o‘qi -4L bilan ifodalanadi. 6ta 2 darajali simmetriya o‘qi 6L bilan ifodalanadi.(12-rasm)

14-Rasm.Simmetriya markazi.