Chirchiq davlat pedagogika instituti

Dengizdagi mexanik harakat va yotqiziqlarning tarqalishi.

Okean va dengizlarda eng kuchli geologik ishlarni qirg’oqdagi to'lqinlar bajaradi. Dengiz to'lqini chuqur joylarda mutlaqo sezilmaydi deb bo'lmaydi, keyingi vaqtda okean, dengiz tagida ham kuchli oqim borligi aniqlandi. Bu oqim okean, dengizdagi yotqiziqlarni bir joydan, ikkinchi joyga olib borib to'plashdan tashqari yer iqlimiga ham ta’sir qiladi. Dengiz to'lqinlari katta kuch bilan sohil va orollarga uriladi. Ba’zan to'lqin shu qadar kuchli bo'ladiki, 200 tonnadan 1000 tonnagacha og’irliqdagi harsang toshlarni ham surib yuboradi. Shimoliy Shotlandiyada 1 m² ga tushadigan dengizning o'rtacha to'lqin bosimi yozda 3000 kg, qishda 10000 kg, kuchli bo'ronda 30500 kg bo'lganligi aniqlangan. Qoyalarga urilgan to'lqin ba’zan tikkasiga 50 m balandlikka ko'tarilib chiqib, yana qaytib tushadi. Agar to'lqin sohilga burchak hosil qilib urilsa, uning kuchi ikkiga bo'linadi, ularning biri sohilga tik, ikkinchisi parallel bo'ladi. Birinchisi sohilga xuddi yuqorida ko'rsatilgan to'lqin kabi ta’sir etadi, ikkinchisi uvalangan mahsulotlarni oqizib ketadi. Dengiz va okean suvi to'lqinining qirg’oqni yemirishi natijasida ombor, kamar hosil qiladi. Shamol ta’siridan paydo bo'ladigan to'lqindan tashqari, yana muttasil harakatlanib turadigan, oy bilan Yerning tortilishidan vujudga keladigan suv ko'tarilishi va qaytishi ham mavjuddir. Dengiz suvi har 6 soat 13 minutda ko'tarilib va pasayib turadi, buni suv ko'tarilishi va qaytishi deb ataladi.

Tektonik harakatlar natijasida yer po'stining cho'kkan qismlarini suv bosadi, bunga transgressiya, quruqlik ko'tarilishidan esa, dengiz qaytadi - bunga regressiya deyiladi.

To'lqinlarning qirg’oqni tez yoki sekin yemirishi sohildagi jinslar tarkibiga bog’liq. Yumshoq jinslar (qum, gil, ohak) juda tez yemiriladi va dengiz supachalari hosil bo'ladi. To'lqin sohilga urilgach, materik sayozligi (shel'f)da to'plangan qoya siniqlarini u yok-bu yoqqa dumalatib, bir qismini dengiz tagiga cho'ktiradi, qolgan mayda va eriganini o'zi bilan olib ketadi. Yirik bo'lakli mahsulotlar uncha uzoq masofaga ketmaydi. Yemirilgan jins bo'laklarini to'lqin botiq joylarga to'playdi.

Aksincha, agar qiroq egri-bugri bo'lsa, daryo keltirgan mahsulotlar oldin daryoning oqim yo'nalishi bo'yicha dengiz ostiga cho'kadi va qumloq sohil bo'ladi, bu oldingi qirgoqning xuddi davomiga o'xshaydi va buxtalarni ajratib turadi.

Estuariy va del'talar katta daryolarning dengizga quyilish joyida hosil bo'ladi, shuningdek, dengizning quriqlikka bosib kirishidan ham estuariy hosil bo'ladi. Estuariy chuqur va ancha katta o'zan bo'lib, qarama-qarshi sohillari ko'pincha parallel bo'lmaydi. Ular xuddi suv bosgan vodiylarga o'xshaydi. Estuariy va del'talarni hosil bo'lishi Yer po'stidagi harakatlarga bog’liqdir.