Chirchiq davlat pedagogika instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi "tasdiqlayman"

12-mavzu. Intellektual faoliyat tushunchasi va uning asosiy belgilari
.
(4 soat) 
Reja: 
1.
Intellektual faoliyat tushunchasi 
2.
Intellektual mulk obʼektlarini huquqiy muhofaza qilish 
3.
Mualliflik huquqi 
4.
Turdosh huquqlar 
Intellektual faoliyat tushunchasi
- intellektual (aqliy) faoliyat natijasiga 
tegishli huquq. Mulk egasi ana shu intellektual mulk obʼyektlaridan oʻz xohishiga 
koʻra, har qanday shaklda va har qanday usulda mutlaq qonuniy foydalanish 
huquqiga egadir. Huquq egasiga mutlaq xuquq asosida tegishli boʻlgan intellektual 
mulk obʼyektlaridan boshqa shaxslarning foydalanishiga faqat huquq egasining 
roziligi b-ngina yoʻl qoʻyiladi (Oʻzbekiston Respublikasi FK, 1034-modda). Baʼzi 
obʼyektlarga nisbatan (ixtiro, sanoat namunasi, foydali model, tovar (xizmat) belgisi, 
firma nomi va sh. k.) mutlaq huquq davlatning vakolatli organi tomonidan 
beriladigan maxsus hujjat – patent, guvohnoma asosida vujudga keladi va huquqiy 
muhofaza qilinadi. 
Intellektual mulk obʼyektlari fuqarolik huquqining boshqa obʼyektlari — 
ashyolar, qimmatbaho qogʻozlardan quyidagi xususiyatlari boʻyicha farq qiladi: a) 
koʻp hollarda ular moddiykoʻrinishda emas, balki gʻoya, bilim, axborot shaklida 
namoyon boʻladi; b) gʻoya, bilim shaklidagi intellektual mulk obʼyektiga odatdagi 
moddiy ashyoga egalik qilganday egalik qilish mumkin emas; v) shaxslar bunday 
obʼyektlardan ayni bir vaqtning oʻzida cheksiz doirada foydalana olishi mumkin; g) 
mulk huquqining muddatsiz ekanligi haqidagi qoida (FK, 164-modda) I. m. h. 
obʼyektlariga nisbatan qoʻllanilmaydi, binobarin aksariyat hollarda (nou-xauga 
nisbatan istisnoni nazarga olmaganda) I. m. h.ning amal qilishi qonunlarda 
belgilangan muddatlar bilan chegaralangan boʻladi; d) qonunlarda belgilangan 
muddatlar utishi bilan I. m. x. egasining maʼlum intellektual mulk obʼyektiga 
nisbatan huquqlari bekor boʻladi va u umuminsoniy boylikka aylanib, har kim undan 
maʼlum shartlar asosida (muallifining shaxsiy huquklariga rioya qilgan holda) tekin 
va ruxsatsiz foydalanishga haqli boʻladi; ye) I. m. h. obʼyektlariga nisbatan mulk 
huquqini himoya qilishda vindikatsiya daʼvosini qoʻllab (FK, 228-modda) boʻlmaydi; 
yo) I. m. h. obʼyektlariga nisbatan odatdagi mulk huquqiy emas, balki mutlaq 
huquklar haqidagi qoidalar qoʻllaniladi; j) I. m. h. ning amal qilishi ayni vaqtda 
maʼlum hudud bilan chegaralangan boʻladi. Mas, ixtiroga nisbatan Oʻzbekiston 
Respublikasi Patent idorasi tomonidan berilgan patent Oʻzbekiston Respublikasi 
hududida, shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi qoʻshilgan xalqaro konvensiyalar, u 
bilan xo-rijiy davlatlar oʻrtasida tuzilgan ikki tomonlama shartnomalar asosida 

---

157 
belgilangan xududlardagina amal qilag di; z) koʻpgina intellektual mulk 
obʼyektlarining mualliflariga taalluqli shaxsiy huquqlar ham mavjud boʻlib, bu 
obʼyektlardan foydalanuvchilar mazkur huquqlarga rioya qilishi shart. 
Intellektual mulk obʼyektlari kanday faoliyat mahsuli ekanligi, huquqiy rejimi 
va sh.k. xususiyatlariga qarab, quyidagi turlarga boʻlinadi: a) intellektual faoliyat 
natijalari: fan, adabiyot, sanʼat asarlari; eshittirish tashkilotlarining ijrolari, 
fonogramma va eshittirishlari; elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va 
maʼlumot bazalari; ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; seleksiya yutuqlari; 
oshkor etilmagan axborot, shu jumladan, ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) dan iborat; 
b) fukarolik muomalasi ishtirokchilarining , tovarlar, ishlar va xizmatlarning xususiy 
alomatlarini aks ettiruvchi vositalar (firma nomlari; tovar (xizmat) belgilari; tovar 
chiqarilgan joy nomi; v) FK da va b. qonunlarda nazarda tutilgan hollarda intellektual 
faoliyatning boshqa na-tijalari hamda fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining , 
tovarlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi boshqa vositalar (FK 
1031-modda). Mazkur faoliyatning yangi mahsullariga, firmalar, tovarlar, ishlar, 
xizmatlarning yangi nomlari va alomatlariga nisbatan ham FK (4-boʻlim) da va b. 
qonunlarda intellektual mulkka oid belgilangan qoidalar qoʻllanadi. 
FK 1031-moddasiga muvofiq, Intellektual mulk obʼektlari jumlasiga quyidagilar 
kiradi: 
1) intellektual faoliyat natijalari: 
fan, adabiyot va sanʼat asarlari; 
ijrolar, fonogrammalar, efir yoki kabelь orqali koʼrsatuv yoxud eshittirish 
beruvchi tashkilotlarning koʼrsatuvlari yoki eshittirishlari; 
elektron hisoblash mashinalari (bundan buyon matnda EHM deb yuritiladi) 
uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalari; 
ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; 
selektsiya yutuqlari; 
oshkor etilmagan axborot, shu jumladan ishlab chiqarish sirlari (nou-xau); 
2) fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining, tovarlar, ishlar 
va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalar: 
firma nomlari; 
tovar belgilari (xizmat koʼrsatish belgilari); 
tovarlar chiqarilgan joy nomi; 
3) ushbu Kodeksda yoki boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollarda 
intellektual faoliyatning boshqa natijalari hamda fuqarolik 
muomalasi ishtirokchilarining, tovarlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini 
aks ettiruvchi vositalar. 
Ushbu sharhlanayotgan moddada intellektual mulk obʼektlari tizimi, 
guruxlari va turlari koʼrsatilgan. 

---

158 
Intellektual mulk obʼektlari fuqarolik huquqining alohida 
maxsus obʼektlari boʼlib xisoblanadi. Аshyolar, qimmatbaxo qogʼozlar 
va boshqa fuqarolik huquqlaridan farqli ravishda intellektual mulk 
obʼektlari quyidagi xususiyatlarga ega: 
a) koʼp xollarda intellektual mulk obʼektlari moddiy ashyoviy xolatda emas, 
gʼoyaviy koʼrinishda — bilimlar, gʼoyalar va axborotlar holatida mavjud boʼladi. 
Аlbatta, muyyan gʼoyalar, bilimlar tizimi moddiy eltuvchida, masalan, kitoblarda, 
elektron disklarda, maketlarda, qurilmalarda ifodalanishi mumkin, biroq biribir, 
gʼoyalar, bilimlar birlamchi, ularning moddiy tashuvchisi ikkinchi darajali boʼladi va 
shu sababli huquqiy munosabatlar mohiyatiga jiddiy taʼsir koʼrsata olmaydi; 
b) bilimlar, gʼoyalar koʼrinishidagi intellektual mulk obʼektlariga nisbatan 
odatdagi moddiy ashyolarga boʼlganday egalik qilish va xukmronlik qilish mumkin 
emas; 
v) koʼp hollarda ushbu obʼektlardan bir vaqtning oʼzida cheksiz, nomuayyan 
darajadagi shaxslar foydalanishlari mumkin; 
g) deyarli barcha intellektual mulk obʼektlariga nisbatan Fuqarolik Kodeksining 
164-moddasida nazarda tutilgan mulk huquqining muddatsizligi toʼgʼrisidagi qoidasi 
taʼluqli emas (oshkor etilmagan axborotlarga nisbatan huquqlar bundan mustasno); 
d) qonun hujjatlarida belgilab qoʼyilgan muayyan muddat oʼtishi bilan 
intellektual mulk obʼektlari subʼektlarining muayyan intellectual mulk obʼektiga 
nisbatan mulkiy (mutloq) huquqlari bekor boʼladi; 
ye) intellektual mulk obʼektiga nisbatan huquq egasining huquqlarini 
vindikatsiyaviy daʼvo qoʼzgʼatish orqali ximoya qilish samarli emas; 
j) intellektual mulk obʼektiga nisbatan huquq egasining vakolatlari mazmuni 
mulk huquqi bilan emas, balki mutloq huquq bilan belgilanadi; 
z) intellektual mulk huquqining amal qilishi xudud boʼyicha chegaralangan; 
i) ijodiy faoliyat natijasi boʼlgan intellektual mulk obʼektlariga nisbatan shaxsiy 
huquqlar tizimi amal qiladi va boshqa huquq sohiblari va obʼektdan foydalanuvchilar 
ularga rioya qilishlari shart. 
3. Sharhlanayotgan ushbu moddada intellektual mulk obʼektlari muayyan 
belgilariga qarab uch guruxga boʼlingan. 
Obʼektlarni katta guruxini intellektual faoliyat natijalari tashkil etadi. «Intellekt» 
lotincha soʼz boʼlib, aql degan maʼnoni anglatadi. Intellektual faoliyat oʼzining 
xarakteri boʼyicha insonning eng oliy ijodiy faoliyati xisoblanadi. Insonning ijodiy 
faoliyati uning kundalik odatdagi ongli faoliyatidan tubdan farq qiladi. Insonning 
odatdagi kundalik ongli faoliyati koʼnikmalar asosida, takror-takror ravishda (uy 
qurish, ovqat pishirish, oʼtin yorish va x.k.) amalga oshiriladigan va 
yakuniy natijasi avvaldan maʼlum boʼlgan faoliyatdir. Bunday kundalik faoliyat 
reproduktiv (takroriy mahsulli) faoliyat xisoblanadi, chunki bunda formal mantiq va 

---

159 
boshqa qoidalar, koʼnikmalar asosida tayyor gʼoyalar, mahsulotlar qayta-qayta, 
takroriy amalga oshiriladi. Bunda avvaldan maʼlum natijalar vujudga keladi, yangi 
natijaga olib kelmaydi. Аgarda xar bir xayotiy muammoni yechishda ijodiy 
yondashuv boʼlmaganda edi, insoniyat yaratilgan davrida qotib qolgan, xamon 
gʼorlarda yashagan boʼlar edi. 
Tevarak atrofimizni qurshagan barcha predmetlar ijodiy faoliyat, ilmiy-texnika 
taraqqiyoti natijasi boʼlib xisoblanadi. Аslini olganda xozirgi zamon kishisi, uning 
maʼnaviyati, kasb-kor koʼnikmasi, mahorati, madaniy va bilim saviyasi intellektual 
faoliyat orqali shakllangan. 
Boshqacha aytganda, tahlil, fikrlash, mulohaza qilishga asoslangan ijodiy 
faoliyat natijasida fan, texnika, adabiyot va sanʼat soxasida yangi, original (ohariy), 
unikal (beqiyos) mahsulotlar yaratiladi.
Intellektual faoliyat natijalarining quyidagi turlari mavjud: 
B fan, adabiyot va sanʼat asarlari (FKning 60-bobiga sharhlar); 
B ijrolar, fonogrammalar, eshittirish-koʼrsatish tashkilotlarining eshittirishlari va 
koʼrsatuvlari (FKning 61-bobi sharhiga qarang); 
B elektron xisoblash mashinalari uchun dasturlar va maʼlumotlar bazalari 
(FKning 1042-moddasi sharhiga qarang); 
B ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari (FKning 62-bobi sharhiga 
qarang); 
B selektsiya yutuqlari (FKning 63-bobi sharhiga qarang); 
B oshkor etilmagan axborotlar, shu jumladan ishlab chiqarish sirlari (nou-xau) 
— FKning 64-bobi sharhiga qarang. 
Ushbu obʼektlar xar birining huquqiy rejimi (oshkor etilmagan axborotlardan 
tashqari) maxsus qonunlar bilan belgilangan. 
4. Keyingi guruxga mansub obʼektlar fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining, 
tovarlar, ishlar va xizmatlarining xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalar degan 
umumlashma nomga birlashtirilgan. Bu obʼektlar har doim ijodiy faoliyat natijasi 
boʼlavermaydi. Аniqrogʼi, intellektual mulk obʼekti huquqiy rejimini olish uchun ular 
intellektual faoliyat natijasi boʼlishi talab etilmaydi. Intellektual faoliyat natijalari va 
individuallashtirish vositalarini birlashtiruvchi holat shuki, har ikkalasiga nisbatan 
ham huquq sohiblarining mutloq huquqlari toʼgʼrisidagi qoidalar amal qiladi. 
Fuqarolik muomalasida millionlab turli subʼektlar ishtirok etadilar va bir 
vaqtning oʼzida milliardlab turli tovarlar va xizmatlar realizatsiya qilinadilar. Shu 
sababli 
ham 
subʼektlarni, 
ham 
ularning 
tovarlari 
va 
xizmatlarini 
identifikatsiyalashtirish (farqlash, ajratish) zarurati mavjud, bu esa boshqalar uchun 
moʼljal vazifasini oʼtaydi, aks holda subʼektlar oʼrtasida normal munosabatlarni 
oʼrnatib boʼlmaydi. 

---

160 
Ushbu farqlash belgilari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarini, ular ishlab 
chiqargan tovarlar, bajargan ishlar va koʼrsatgan xizmatlarini individuallashtirish 
vositalari boʼlib xisoblanadi. Ushbu obʼektlar guruxi quyidagi turlarga boʼlinadi: 
B firma nomlari (FKning 1098–1101-m.); 
B tovar belgilari (xizmat koʼrsatish belgilari) — FKning 1102–1107-moddalari; 
B tovar chiqarilgan joy nomi (FKning 1108–1111-m.). 
5. Maʼlumki fan va texnikaning doimiy va shiddatli rivojlanishi natijasida 
yangidan yangi intellektual mulk obʼektlari vujudga kelmoqda. Masalan, 2001 yil 12 
mayda «Integral mikrosxemalar topologiyalarini huquqiy muhofaza qilish 
toʼgʼrisida»gi Qonun qabul qilingan. Topologiyalar oʼz mohiyatiga koʼra intellektual 
faoliyat natijasi xisoblanadi. 
Internet tarmogʼi vujudga kelishi va rivojlanishi oqibatida individuallashtirish 
vositalarining yangi turi-domen nomlari paydo boʼldi. 
Domen nomlari — virtual makonda isteʼmolchilarga va foydalanuvchilarga 
xoʼjalik muomalasida oʼzlariga maʼlum boʼlgan nomlarni qulay va oddiy topishga 
imkon beruvchi individuallashtirish vositasidir. Internet tarmogʼini tijoratlashuvi 
shunga olib keldiki, bunda u yoki bu tovarlarni yoki xizmatlarni reklama qiluvchi 
saytlar uchun domen nomlarini toʼgʼri va muvofaqqiyatli tanlash boʼyicha raqobat 
masalasi keskin boʼlib turibdi, maʼlum va mashxur nomlarni domen nomlariga 
aylantirish talash boʼlmoqda. Domen nomlari raqamli manzilgoh oʼrnida 
qoʼllaniladigan qulay belgigina boʼlib qolmasdan, balki tovarlarni va xizmatlarni va 
ularni taklif etuvchi subʼektlarni individuallashtirish vositasi boʼlib qoldi. 
Butun dunyo boʼyicha shunday tajriba vujudga keldiki, bunga koʼra Tovar 
belgisining egasi oʼziga qarashli tovar belgisidan internet tarmogʼidagi oʼz saytida 
oʼzini va tovarlarini individuallashtiruvchi domen nomi sifatida foydalanilmoqda. 
Fuqarolik huquqida tan olingan boshqa individuallashtirish vositalaridan farqli 
ravishda domen nomlari ikki yoqlama tabiatga ega boʼlib, koʼpincha bir vaqtning 
oʼzida ikki funktsiyani bajaradilar: ham tarmoqdagi axborot resursini, ham uning 
egasini individuallashtiradi