Chirchiq davlat pedagogika instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi "tasdiqlayman"

Shartnomalarning turlari 
Shartnoma unda ishtirok etayotgan taraflar o`rtasida huquq va majburiyatlarning 
o`zaro taqsimlanishiga qarab 
bir tomonlama,
ikki tomonlama 
va
ko`p tomonlama 
shartnomalarga bo`linadi. 
Bir tomonlama shartnomada ishtirok etayotgan taraflarning birida faqat huquq 
bo`lib, hech qanday majburiyat bo`lmaydi, ikkinchi tarafda esa faqat majburiyat 

---

148 
bo`ladi. Masalan, qarz shartnomasida qarzdor olgan pul summasini o`z vaqtida qarz 
beruvchiga qarzga bergan pul summasini talab qilish huquqiga ega.
Ikki tomonlama shartnomada esa har ikki taraf ham mustaqil huquq va 
majburiyatga ega bo`ladi. Bunday shartnomaga oldi-sotdi shartnomasini misol qilib 
keltirish mumkin. Bu shartnoma bo`yicha sotuvchi sotilgan ashyoning bahosini talab 
qilish huquqiga ega bo`lib, sotilgan ashyoni oluvchiga topshirishga majbur, oluvchi 
esa – olayotgan ashyoning bahosini to`lashi zarur bo`lib, sotib olingan ashyoni talab 
qilib olishga haqli. 
Fuqarolik muomalasi tuziladigan shartnomalarning ko`pchiligi ikki tomonlama 
bo`lib, yuqorida ko`rsatilgan oldi-sotdi shartnomasidan tashqari mahsulot yetkazib 
berish, mulk ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat. 
Ko`p tomonlama shartnomalar ham mavjud bo`lib, unda taraflar uch va undan 
ortiq bo`ladi. Ularda bir paytning o`zida har bir tarafda muayyan huquq va 
majburiyatlar bo`lishi xarakterlidir. Masalan, franshizing, lizing shartnomalari. 
Shartnomalar 
haq baravariga 
va 
tekinga 
tuziladigan shartnomalarga bo`linadi. 
Haq baravariga tuziladigan shartnomalar bir taraf topshirgan mulki, qilgan xizmati 
evaziga pul yoki mulk bilan haq oladi. Masalan, bir taraf vaqtinchalik foydalanish 
uchun mulkni ijaraga oluvchi undan foydalangani uchun ijara haqi to`lashga majbur 
bo`ladi. Bunday haq baravariga tuziladigan shartnomalarga oldi-sotdi, mahsulot 
yetkazib berish, ayirboshlash, pudrat va boshqa ko`plab shartnomalarni misol qilib 
ko`rsatish mumkin. Agar qonun hujjatlaridan boshqacha qoida kelib chiqmasa, 
shartnomaning mazmuni-mohiyatidan o`zgacha hol anglashilmasa, shartnoma haq 
evaziga tuzilgan shartnoma deb hisoblanadi. 
Tekinga tuziladigan shartnomada esa bir taraf boshqa bir taraf foydasiga haq 
olmay, biron-bir mulkni topshirish, biron ishni bajarishi mumkin. Masalan, hadya 
shartnomasi bo`yicha mulk egasi o`z mulkini boshqa bir shaxsga tekinga beradi. 
Tekin foydalanish, foizsiz qarz shartnomalari ham bepul tuziladigan shartnomalarga 
kiradi.
Shartnomalar tuzilish paytiga va mazmuniga qarab