Chiqarish markazi

17. SUG‘ORISHNI MEHANIZATSIYALASHTIRISH VA 
AVTOMATLASHTIRISH BO‘YICHA O‘TKAZILADIGAN TAJRIBALAR 
 
G„o„za  va  boshqa  ekinlarni  sug„orishni  mehanizatsiyalashtirish  va 
avtomatlashtirish  bo„yicha  joylashtiriladigan  va  o„tkaziladigan  tajribalar  alohida 
hususiyatlarga  ega.  Ularda  sug„orish  usuli  va  suv  qo„uish  tenikasini  o„rganish 
uchun quyidagilarni hisobga olish zarur: 
 
-tuproq-iqlim,  gidrogiologik  va  gemorfologik  sharoitlar  (tuproq  tipi, 
mehanik tarkibi, qiyaligi, zahob sathi va b.q.)ni ; 
 
-turli  sug„orish  usullarining  agrotehnik  ko„rsatkichlari  va  tuproq 
ustrukturasi,  hajm  og„irligi  va  suv  o„tkazuvchanligiga  ta‟sirini,  g„o„za  va  izdosh 
ekinlarning o„sishi, rivojlanishi va hosildorligini; 
 
-turli  sug„ori  usullari  va  suv  qo„yish  tehnikasining  ekspuluatayiya-
tehnologik ko„rsatkichlari (suv bosim va sarfi, to„liq ish vaqti, soatlab bajariladigan 
ish hajmi, gektar)ni; 
 
-turli  sug„orish  usullarida  suvchilar,  operator-mehanizatorlarning  ish 
sharoiti,  ishdagi  uzilishlar,  hizmat  qiluvchi  hodimlar  soninin,  1  soatdagi,  smena, 
sutka va mavsumdagi mashinalar ish unumini, gektarni; 
 
-turli sug„orish usullari va suv qo„yish tehnikasining iqtisodiy ko„rsatkichlari 
(olingan  qo„shimcha  mahsulot,  erdan  foydalanish  koeffitsenti,  1  ga  erga  ketgan 
harajat, mablag„ sarfi hajmi, bahosi, shartli sof daromad va b.q.)ni . 
 
Quyidagi  pahtachilikda  qo„llaniladigan  sug„orish  usullari  va  suv  qo„yish 
tehnikasi haqida fikr yuritamiz. 
 
Egatlar  va  bo‘laklar  bo‘yicha  sug‘orishni  mehanizatsiyalashtirish.  Ushbu 
sug„orish  usuli  quyidagilar  orqali  amalga  oshiriladi:  1)  naycha  sifonlar;  2) 
egiluvchan  quvurlar  (shlanglar);  3)  qo„lda  ko„chiriladigan  yarimqattiq  va  qattiq 
quvurlar;  4)  yopiq  sug„orish  shahobchasidan  suv  oladigan  doimiy  sug„orish 
quvurlari; 5)  avtomatlashtirilgan sug„orish  navlari; 6)  yer  osti quvurlaridan suvni 
egatlarga chiqarib beruvchi avtomatlashtirilgan shahobcha va b.q. 

---

94 
 
 
Egatlar  va  bo„yicha  sug„orishda  eng  muhim  suv  qo„yish  tehnikasi 
elementlari (egat va bo„lakchalar uzunligi, egat yoki bo„lakchaga beriladigan oqim 
miqdori va sug„orish davomiyligi)ni to„g„ri tanlash lozim. 
 
Bunda  er  qiyaligi  va  relef,  tuproqning  suv  o„tkazuvchanligi,  egatlar 
kengligiga va b.q.lar (17.1-jadval) e‟tiborga olinadi. 
 
Egatlar  bo„yicha  suv  doimiy  va  o„zgaruvchan  oqim  bilan  beriladi.  Doimiy 
oqimda sug„oriladigan egatdagi suv miqdori boshidan ohirigacha o„zgarmaydi. U 
nishablik  darajasi  past  erlarda  qo„llaniladi.  Nishabligi  o„rtacha  paykallarda  birzo 
oqava chiqadi, agar suv oqimi miqdori kamaytirilsa, uni bartaraf qilish mumkin. 
 
Bunday  paykallarda  sug„orishni  doimiy  va  o„zgaruvchan  oqim  bilan 
o„tkazgan ma‟qul.  
Nishablik darajasi yuqori paykallarda avval doimiy katta oqimda suv quyish, 
suv  egat  ohiriga  etganda  oqimni  2-3  baravar  kamaytirib,o„zgaruvchan  oqimga 
o„tish zarur. 
 
Egiluvchan,  yarimqattiq,  qattiq,  quvurlar  orqali  sug`oriladigan  suv  hajm 
usulida  o„lchanadi:  suv  chiqaruvchi  klapan  yoki  teshikka  menzurka,  banka  yoki 
biror  o„lchagich  idish  qo„yiladi,  u  to„lguncha  o„tgan  vak  sekundometrda 
hisoblanadi. Suv oqimi (yoki oqimlari) 5-10 marta o„lchanadi. 
Suv chiqargichlardan o„rtacha suv sarfi quyidagi formula bo„yicha aniqlanadi: 
 
q
er
 ═ Σq
ci
/n, 
 
bunda: Σq
ci
 – suv chiqargichdan chiqqan suv sarfi yig`indisi; 
 
n-o„lchashlar soni. 
Sug`orish  quvurlaridagi  umumiiy  suv  sarfi  suv  chiqargichlar  bo„yicha 
o„rtacha  safr  suv  chiqargichlar  soniga  ko„paytirilgach,  olingan  natijaga  teng. 
Sug`orish  quvurlaridagi  umumiy  suv  sarfini  esa  suv  o„lchagich  hisoblagichlar  va 
suv o„lchagichlar yordamida belgilash mumkin. 
 
Maqbul  suv  oqimini  belgilash  uchun  avval  egatning  maqbul  uzunligi 
aniqlanadi, chunki ular bir-biri bilan uzviy bog`liqdir. 
17.1-jadval 
Paykallarning  nishabligi  va  tuproqlar  suv  o„kazuvchanligiga  qarab,  egatlarning 
tahminiy uzunligi va egatga beriladigan suv oqimi 
Nishablik 
Tuproqning 
 suv 
utkazuv-
chanligi 
Tegishli  oraliqdagi  (m) 
egat uzunligi, m 
Tegishli kenglikdagi (m) har 
egatga 
beriladigan 
suv 
oqimi, l/s 
0,6 
0,9 
0,6 
0,9 
Yuqori 
darajasi, 
>0.007 
past 
120-150 
- 
0,1-0,2 
- 
O„rtacha, 0,003-0,007 
past 
110-120 
- 
0,2-0,4 
- 
Past, <0,003 
past 
100-110 
200-250 
0,4-0,6 
0,6-0,8 
Yuqori, >0,007 
urtacha 
110-120 
- 
0,2-0,3 
- 
O„rtacha, 0,003-0,007 
urtacha 
100-110 
- 
0,3-0,4 
- 
Past, <0,003 
urtacha 
80-100 
170-220 
0,4-0,6 
0,8-1,0 
Yuqori, >0,007 
yukori 
80-100 
- 
0,3-0,4 
- 
O„rtacha, 0,003-0,007 
yukori 
60-70 
- 
0,4-0,6 
- 
Past, <0,003 
yukori 
50-60 
150-200 
0,7-0,8 
1,2-1,5 
 

---

95