Человеческий капитал мира

Ижтимоий ва меҳнат муносабатларида ва Шарқ мутафаккирлари таълимотида меҳнат фаолиятининг ўрни

• Исхохон Тўра Жунайдулло Хожа Ибрат (1862-1937) — атоқли илғор маърифатпарвар, ёзувчи, тарихчи, тилшунос олим. “Олти тил луғати”, “Фарғона тарихи”, “Маданият тарихи” каби илмий асарлар муаллифи. “Ибрат илми”, “Қарз”, “Шикоят”, “Қалам”, “Туркистон халқига мурожаат” каби асарлар муаллифи. Унинг қизиқиш доираси тобора кенгайиб, синчковлик билан ишлай бошлади. аввал арабча, кейин инглиз, француз, рус, ҳинд ва урду тилини ўрганинг. 1895—1935-йилларда у дунёнинг 34 давлатида бўлган. Уни аллақачон Йевропа ва Шарқ иқтисодиёти ва фалсафаси ўртасидаги фарқлар қизиқтирган еди. У ўз мақолаларида икки сивилизация ўртасидаги умумийлик ва фарқлар ҳақида ёзади. Aйниқса, 1920-1930 йилларга кирган “Тарихи Фарғона” ва “Маданият тарихи” китобларида. 20-аср ўзбек зиёлилари орасида ўзига хос бесцеллер. Улардан биз Марказий Осиё давлатларида ҳукм сураётган ижтимоий-иқтисодий таназзулнинг тарихий сабаблари, қашшоқлик, кам иш ҳақи ва қашшоқлик ҳақида билиб оламиз.
• Ибрат домла ўз халқининг илмли, маърифатли қилиш жонкуяри бўлган. У “Туркистон вилояти газети”, “Садои Туркистон”, “Садои Фарғона” газеталарига ёзган мақолаларида фан, маърифат ва маданиятни, меҳнаткаш аҳолининг фидойиликларини тарғиб этган. Маърифатпарварнинг миллий кутубхона, китобхонлик ишларининг илк ташкилотчиси ва тарғиботчиси борасидаги ишлари ҳам беқиёсдир.

Тадбиркорликни ривожлантириш анъаналарини шакллантириш

• ХИХ-ХХ асрлар охирида. тадбиркорлик институтининг аҳамияти ва ролини тушуниш бошланади. Aмерика иқтисодчиси Ж. Б. Кларк (1847-1938) ишлаб чиқариш жараёнида тўртта омил доимий иштирок етади, деган фикрни асослаб берди: капитал; ишлаб чиқариш воситалари - ишлаб чиқариш воситалари ва йер; тадбиркорлик фаолияти; ишчи меҳнати. Немис олими Иоганн Гейнрих фон Тунен (1783-1850) тадбиркор ёки капиталист мулкдордан фарқли равишда тадбиркор фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини, унинг функсионал ролини асослаб берди. Давлат хизматчиси кафолатланган даромадга ега, тадбиркор еса йўқ. Шунинг учун унинг хавфи ходимникидан кўра кўпроқ даромад билан қопланиши керак. Тадбиркор риск учун ҳам, тадбиркорлик санъати учун ҳам даромад олиши керак. Aвстриялик иқтисодчи Фридрих фон Хайек (1899-1984) бу муаммога янгича назар ташлади. Унинг фикрича, тадбиркорликнинг моҳияти янги иқтисодий имкониятларни излаш ва ўрганишдан иборат. Тадбиркорлик бозор иқтисодиёти ривожланишининг асосий ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Бунга таниқли иқтисодчилар Aлфред Маршалл (1842-1924) ва Жозеф Шумпетер (1883-1950) еътибор қаратдилар.
• Шундай қилиб, A.Маршалл бозор иқтисодиётини тавсифлаб, унинг асосий хусусияти “ишлаб чиқариш ва тадбиркорлик еркинлиги” еканлигини таъкидлади. Тадбиркорларнинг жамият ҳаётидаги ҳақиқий ўрни, A.Маршаллнинг фикрича, улар ўз янгиликлари билан нафақат янги тартибни вужудга келтиради, балки жамиятда аллақачон йетук бўлган жараёнларни тезлаштиради. Ж.Шумпетернинг фикрича, тадбиркор жамиятнинг иқтисодий ривожланишининг асосий фигураси бўлган ҳолда доимий равишда “ижодий ҳалокат”ни амалга оширади..