CH. fizikaviy kimyodan laboratoriya ishlari uchun uslubiy qo‘llanma qarshi «Nasaf» nashriyoti

2-laboratoriya ishi.
ERITMALARNI KRIOSKOPIK USUL BILAN TEKSHIRISH
Erituvchi va eritmaning muzlash haroratini topish uchun 1-rasmda eng sodda kriostatning chizmasi berilgan. O‘lchashni amalga oshirish uchun, dastlab quritilgan va 0,02 g aniqlik bilan tortib olingan 4-naysimon idishga Bekman termometrining pastki simobli qismi ko‘milib turadigan darajada, taxminan 20-25 sm³ miqdorda erituvchi quyiladi va qayta tortiladi (termometr idishining tubiga tegmasligi kerak!).

Uchuvchan erituvchilar bilai ishlanayotgan vaqtda erituvchi miqdorini uning muzlash haroratini o‘lchab bo‘lgandan so‘ng aniqlangani ma‘qul, chunki ishni bajarish davrida ma‘lum miqdordagi erituvchi bug‘lanishi mumkin.

Rasm 1. Kriostat ko‘rinishi. 1-Vekman termometri; 2-aralashtirgich; 3-erituvchi (yoki eritma) solinadigan naysimon idish; 4-tashqi naysimon qobiq; 5-sovutgich aralashma solingan idish; 6-tashqi aralashtirgich; 7-termometr.
Termometrni artib, oldindan sovutib qo‘yilgan suyuqlikka tushiriladi. So‘ngra termometr (1) solingan idishni (3) aralashtirgich (2) bilan birga o‘lchov idishidan kengroq idish (4) ga (qobiqqa) tushiriladi va sovutgich (5) aralash-masiga tushiriladi. 3 va 4 idishlar oralig‘idagi bo‘shliq sinala-yotgan suyuqlikning bir tekis sovushiga yordam beradi. Suv bilan ishlanayotgan bo‘lsa, sovutgich sifatida maydalangan muz va osh tuzi aralashmasidan foydalaniladi. Erituvchi sifatida benzol olinsa, muz bilan suv aralashmasi kifoya bo‘ladi.

Muz hamda tuz miqdorini o‘zgartirish orqali sovutgich aralashma haroratini erituvchining muzlash haroratidan taxminan 2-3 daraja pastroq haroratda saqlab turish lozim.

Aralashtirgichni ishga solib, termometr simob ustu-nining o‘zgarishi kuzatib boriladi. Ba‘zi hollarda, ayniqsa suv bilan ishlanayotganda harorat suvning muzlash haroratidan pastga tushib ketishi mumkin, lekin kristallanish boshlanishi bilan kristallanish issiqligi hisobiga yana harorat osha bosh-laydi va haqiqiy muzlash haroratida to‘xtaydi. Shu haroratni yozib olinib, tashqi 4 idishdan 3 idishchaga olinadi va kristall eriguncha qo‘l bilan isitiladi (termometr o‘z holatida qolishi kerak). So‘ngra ishni yana takrorlash uchun 3 idish o‘z joyiga qo‘yiladi. Bu ishni farqi 0,003 darajaga teng bo‘lguncha takrorlanadi.

Erituvchining muzlash harorati aniqlangandan so‘ng idishdagi erituvchi ustiga oldindan tayyorlab qo‘yilgan eruvchi modda soqqachasi solinadi. Eritilayotgan modda kontsentratsiyasi taxminan 0,1-0,2 M (mol) atrofida bo‘lishi lozim. Soqqacha tayyorlash imkoni bo‘lmasa, moddani kukun holida ham solish mumkin. Modda solingandan so‘ng idishcha yana qaytadan 0,0002g aniqlik bilan analitik tarozida tortiladi.

Sinalayotgan modda to‘la eriganligiga iqror bo‘lingan-dan so‘ng idishcha yana sovutgich ichiga tushiriladi va muntazam aralashtirib turgan holda harorat o‘egarishi kuzatib boriladi. Kristallanishning boshlanishini harorat o‘zgarishi tezligi kamayishidan sezsa bo‘ladi, ko‘p hollarda harorat ma‘lum vaqt oralig‘ida o‘zgarmay qolishi ham mumkin. Mana shu holat eritmadagi erituvchining muzlash haroratini beradi. Eritmadan erituvchining kristallari ajralib chiqishi natijasida eritmaning kontsentratsiyasi oshib boradi va muzlash harorati pasaya boshlaydi. Eritma uzoq vaqt sovutilganda (bunga yo‘l qo‘ymaslik kerak) erituvchining ko‘p qismi kristallga tushadi va termometr qotib qoladi. Bu holda termometrni eritma to‘la suyuqlanganidan keyin olish kerak.

Eritma kristallanmasdan kuchli sovugan bo‘lsa, kristallanish boshlanishi bilan harorat ko‘tarila boshlaydi va haqiqiy kristallanish nuqtasida to‘xtaydi va yana kon-tsentratsiya o‘zgarishi natijasida soviy boshlaydi. Tajribani qoniqarli natija olinmaguncha bir necha marotaba qaytariladi.

Bajarilgan ish xatosining aniqlash

Tenglamasi bo‘yicha noelektrolit moddaning moleku-lyar massasining aniqlanayotgan nisbiy xotalik quyidagicha topiladi.

bunda -og‘irlik va termometr bo‘linmalari aniqligi.

Erigan modda og‘irlik miqtori , erituvchi miqdori bo‘lsa, u holda quyidagini yozish mumkin:

(erigan modda molekulyar massasi, masalan 75 bo‘lganda 2,3 %ni tashkil qiladi).

Odatda katta xatolik haroratni o‘lchaganda bo‘ladi. Buni kamaytirish uchun erigan modda miqdorini oshirish mumkin. Lekin yuqorida ko‘rsatilgan tenglamalar suyulti-rilgan eritmalar uchun berilganligidan kontsentratsiyaning oshishi ham, o‘z navbatida xatolikning oshishiga olib keladi. Shuning uchun o‘rganilayotgan eritma kontsentratsiyasi 0,3 m dan oshmasligi kerak.

BEKMAN TERMOMETRI
Haroratni katta bo‘lmagan o‘zgarishini o‘lchash uchun Bekmanning metastatik termometridan foydalaniladi (5-rasm). Bu termometr oddiy termometrlardan yuqori qismidagi simob uchun qo‘shimcha 4 rezervuar borligi bilan farq qiladi. Bu rezervuar termometr pastki qismida joylashgan I rezervuardagi simob miqdorini o‘egartirishga imkon beradi.

Termometr simobini yuqoridagi yoki pastdagi rezervuarlarga o‘tkazish orqali kerak bo‘lgan harorat uchun moslagaga imkon beradi. Odatda bunday termometr bo‘limlari 5-6 darajaga bo‘lingan bo‘lib, har bir bo‘linmaning qiymati 0,01 gradusga tengdir. Bunday termometrlar orqali maxsus kattalashtiruvchi oynakdan foydalanilgan holda harorat qiymatini 0,002-0,003 gradus aniqlikda o‘lchasa bo‘ladi. Ishni bajarishdan avval termometr simob sathi belgilangan haroratga moslangan bo‘lishi kerak. Masalan, kriometrik o‘lchash vaqtida belgilangan harorat, bu erituvchining muzlash haroratidir.

Suv bilan ishlanayotgan vaqtda simob sathi taxminan 0°S ga to‘g‘ri kelishi kerak. Buning uchun, ya‘ni nul nuqtani belgilash uchun termometrni eriyotgan muzga tushiriladi va simob sathini belgilab olinadi. Simob sathi termometr bo‘limlarining pastki qismida bo‘lsa, yuqoridagi rezervuardan pastki rezervuarga simob tushiriladi. Bu ishni amalga oshirish uchun termometrni to‘ntargan holda yuqori qismini bir qo‘l bilan pastki simob qismini ikkinchi qo‘l bilan ushlab turib asta siltaniladi. Bu vaqtda pastki qismdagi simob yuqori tomon siljiy boshlaydi va yuqori qismdagi simob bilan tutashadi. Shundan so‘ng termometr asta to‘ntariladi. Bu davrda yuqori rezervuar 4 pastki I rezervuardan ozgina yuqoriroq qiya holda ushlanishi kerak, aks holda yuqoridagi simob bilan pastki rezervuar simobi orasida uzilish sodir bo‘lishi mumkin. Natijada yuqori qismdagi simob pastki qismga o‘ta boshlaydi. Ishni teelatish uchun termometr pastki qismini sovutish kerak. Buning uchun jumrakdan oqayotgan sovuq suvdan foydalansa bo‘ladi. Yuqori qismdagi simob miqdori o‘zgarmay qolgandan so‘ng, termometrni vertikal holga keltirib, muzga tushirish kerak. Bir necha minutdan so‘ng termometr muzdan olinadi va ung qo‘l bilan termometrning o‘rta qismidan ushlab, chap qo‘l bosh barmog‘i bilan termometr yuqori qismidagi simob ulangan joyga asta chertiladi. Bunda simobning yuqori rezervuaridan uzilishiga erishish lozim. So‘ngra termometr yana muzga tushiriladi va muvozanat nuqtasi aniqlanadi. Simob sathi mo‘ljallangan nuqtadan yuqorida to‘xtasa, pastki rezervuarni qo‘l bilan isitiladi va yuqorigi rezervuar tepa qismida yig‘ilgan simob tomchisini asta chertib tushirib yuboriladi. Bu ishni simob ustuni kerakli nuqtada to‘xtamaguncha bir necha marotaba qaytariladi.

Termometrni muzdan olingandan so‘ng, u xona haroratigacha isiydi, natijada termometr yuqori qismidagi rezervuar tepa qismida simob tomchi ko‘rinishida yig‘iladi. Shu yig‘ilgan tomchini tushirib yubormaslikka e‘tibor berish kerak, aks holda termometrni qaytadan sozlash lozim bo‘ladi. Shuning uchun termometrni tajriba tugaguncha muzli idishda saqlash kerak.
Kalorimetrik o‘lchash ishlarini bajarayotganda Bekman termometrini kalorimetr suyuqligi haroratiga mos holda, yuqoridagi shartlarni bajargan holda sozlaniladi. Simob sathini belgilashda o‘qituvchi bilan maslahatlashish lozim.
ESLATMA: Laboratoriya muhitini hamda anjomlarni muhofaza qilish maqsadida termometrlardan ehtiyot bo‘lib foydalaning!
III bob. ELEKTROKIMYO
Ishning maqsadi:

1.Kuchsiz elektrolitning dissotsiatsiya konstantasini aniqlash.

2.Qiyin eruvchan tuzning eruvchanlik ko‘paytmasini aniqlash.

3.Konduktometrik titrlash.

ELEKTROLIT ERITMALARNING ELEKTR O‘TKAZUVCHANLIGI.
Elektrolitlar eritmada ionlarga dissotsiatsiyalanuvchi moddalardir. Ionlar elektr maydon ta‘sirida yo‘nalgan harakat-da bo‘lib, zaryadlarni tashib o‘tadi. Elektrolit eritmalarning elektr o‘tkazuvchanligi toza erituvchining elektr o‘tkazuv-chanligidan ancha katta bo‘ladi.

Birinchi tur o‘tkazgichlarda, ya‘ni metallarda, elektr toki elektronlarning manfiy qutbdan musbat qutbga o‘tkazgich bo‘ylab yo‘nalgan xarakati natijasida tashib o‘tiladi. Ikkinchi tur o‘tkazgichlar - elektrolit eritmalarida esa, elektr toki ionlarning harakati tufayli tashib o‘tiladi. Anionlar elektr maydoni ta‘sirida musbat zaryadlangan elektrodga - anodga, kationlar esa manfiy zaryadlangan elektrodga - katodga xarakat qiladilar.

Elektrolitlarni kuchli va kuchsiz elektrolitlarga bo‘lish mumkin. Kuchli elektrolitlarga zarrachalar orasidagi bog‘lar elektrostatik xarakterga ega bo‘lgan (tuz kristallari) va kuchsiz elektrolitlarga kovalent bog‘lar bilan bog‘langan moddalar (organik va bir xil mineral kislotalar, ishqorlar) kiradi. Elek-trolitning eritmadagi dissotsiptsiya darajasi uning tabiatiga, kontsentratsiyasiga va erituvchining tabiatiga bog‘liq.

Katta dielektrik o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan erituvchilarda (masalan, suv) to‘la dissotsiatsiyalangan mod-dalar, dielektrik o‘tkazuvchanligi kichik bo‘lgan erituvchilar-da dissotsiatsiyaga o‘chramasligi mumkin. Elektrolitning dissotsiatsiya darajasi katta yoki kichik bo‘lishidan qatiy nazar, eritmaning elektroneytralligi saqlanadi, ya‘ni eritma-dagi musbat va manfiy zaryadlarning soni bir-biriga tengdir.

1. Solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik
Elektr tokini o‘tkazish qobiliyati qarshilik yoki elektr o‘tkazuvchanliklar bilan xarakterlanadi. Har qanday o‘tkaz-gichning qarashligi uning uzunligiga to‘g‘ri proportsional va yuzasiga teskari proportsionaldir:

(1)

bu yerda -solishtirma qarshilik bo‘lib, o‘tkazgich-ning uzunligi va yuzasi bir birlikka teng bo‘lganda ga tengdir.

Elektr o‘tkazuvchanlik qarshilikka teskari bo‘lgan kattalikdir:

(2)

Elektr o‘tkazuvchanlik simenslarda o‘lchanadi (1 Sm=1 Om^-1 ).

Solishtirma qarshilikka teskari bo‘lgan kattalik solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik  deyiladi va uning yuzasi 1 sm² va 1 sm masofada joylashtirilgan 1 ta parallel elektrodlar orasidagi 1 sm³ hajmli eritmaning elektr o‘tkazuvchanligiga teng bo‘ladi:

(3)

Om qonuniga binoan o‘tkazgichdan o‘tayotgan tokni quyidagicha ifodalash mumkin:

(4)

va bu holda

(5)

bu yerda

- tok zichligi (A/sm²), - maydon kuchlanganligi (V/sm).

Elektr maydonning kuchi ta‘sir qilguncha eritmadagi ionlar xaotik issiqlik harakati holatida bo‘ladilar. Maydon ta‘sirida ionlar harakati yo‘nalgan holatga keladi. Bu harakatning tezligi maydon kuchlanganligiga proportsional bo‘ladi:

,

bu yerda - ionning elektr xarakatchanligi deyiladi va u maydon kuchlanganligi bir birlikka teng bo‘lgandagi ionning harakat tezligiga tengdir.

Kation va anionlar tashib o‘tayotgan tokning zichligi ularning zaryadiga , kontsentratsiyasiga С (mol/sm³) va yo‘nalgan harakat tezligiga proportsionaldir.

; (6)

bu yerda - Faradey soni, va - kation va anionlarning harakatchanligi.

Ikki xil ishoradagi ionlarning umumiy zichligi ( bo‘lgani uchun)

(7)

ga teng bo‘ladi.

(5) va (7) tenglamalarni solishtirib, eritmaning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligini keltirib chiqaramiz;

(8)
Kuchli elektrolitlar eritmalarda to‘liq dissotsiatsiya-lanadi (kontsentratsiya juda katta bo‘lmagan taqdirda), shuning uchun har qaysi ishorali ionlarning kontsentratsiyasini elektrolitning eritmadagi kontsentratsiyasi С (molyar) orqali ifodalashimiz mumkin:


bu yerda - elektrolit molekulasidagi ayni ishorali ionlarning soni. Demak,

(9)
bu yerda - 1 moldagi g-ekv lar soni. (9) tenglamadan shunday xulosa chiqarish mumkin: kuchli elektrolitning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi elektrolit-ning kontsentratsiyasiga va ionlarning harakatchanligiga borliq.

Kontsentratsiya ortishi bilan ionlar o‘rtasidagi elektrostatik ta‘sirlar natijasida ularning harakatchanligi kamayadi. Bu ta‘sirlar solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikning kontsentratsiyasiga bog‘liqlik grafigida maksimumlar paydo bo‘lishiga olib keladi (1-rasm). Kontsentratsiya kam bo‘lganda ionlar orasidagi masofa katta bo‘ladi, elektrostatik ta‘sirlar kuchsiz va kontsentratsiya ortishi bilan solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikning qiymati ko‘payadi. Kontsentratsiya yanada ko‘paytirilganda ionlararo ta‘sir ko‘chayadi va ionlarning harakatchanligi kontsentratsiya ortishiga nisbatan ko‘proq kamayib ketadi.

1-rasm. Kuchli va kuchsiz elektrolitlar solishtirma elektr o‘tkazuvchanligining elektrolit kontsentratsiyasiga bog‘liqligi.
Kuchsiz elektrolitlarni qutbli erituvchilarda eritilganda (dialektrik o‘tkazuvchanligi katta bo‘lgan) ham molekula-larning bir qismi dissotsiatsiyaga o‘chramaydi. Kuchsiz elektrolitlarning dissotsiatsiyalanish darajasi (ionlarga ajralgan molekulalarning sonini eritilgan molekulalarning umumiy soniga nisbati) kontsentratsiyaga borliqdir. Kontsentrlangan eritmalarda <<1 bo‘ladi va kontsentratsiya С0 intilganda 1.

(8) tenglamadagi o‘rniga uning qiymatini qo‘ysak, kuchsiz elektrolitlar uchun solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik tenglamasini keltirib chiqaramiz:

(10)
Kuchsiz elektrolit eritmalarida ionlarning kontsen-tratsiyasi kam, orasidagi masofa esa katta bo‘lganligi sababli ionlararo elektrostatik ta‘sirlar bo‘lmaydi. Shuning uchun ionlarning harakatchanligi eritmaning kontsentratsiyasiga bog‘liq emas. (10) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, kuchsiz elektrolitlarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi ko‘paytmasiga bog‘liq. Eritmaning kontsentratsiyasi unchalik katta bo‘lmaganda kontsentratsiya ortib borishi bilan ko‘paytmaning qiymatlari ko‘payadi va solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik ortadi. Lekin yuqori kontsentratsiyalarda bu ko‘paytma kamayadi va shu sababli kuchsiz eletrolitlarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi, xuddi kuchli elektrolit-lardagi kabi maksimal qiymatga yetgandan so‘ng kamayadi.
2. Ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlik
Faqat elektrolitik dissotsiatsiya darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan elektrolit eritmalarning o‘tkazish qobiliyatini xarakterlash uchun ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlik  yoki molyar elektr o‘tkazuvchanlik - qo‘llaniladi:
; (11)

bu yerda - elektrolit molekulasidagi g-ekv lar soni.

Ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlik eritmaning kontsentratsiyasiga bog‘liq. Kontsentratsiya kamayishi bilan ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlik ortib boradi va qandaydir chegara qiymatga yetadi ( 2-rasm). Mana shu chegara qiymatdagi ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlik cheksiz suyultirilgandagi elektr o‘tkazuvchanlik deyiladi va yoki bilan belgilanadi.
2-rasm. Ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlikning 1/S ga bog‘liqligi.
Kuchsiz elektrolitlar uchun ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlikning eritma kontsentratsiyasiga bog‘liqligi amalda dissotsiatsiya darajasining o‘zgarishi bilan ifodalanadi:

va bundan

(12)

hosil bo‘ladi.

Suyultirilgan eritmalarning ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligini aniqlayotganda qiziqarli qonuniyatni kuzatish mumkin. Masalan, kaliy sulfat va natriy sulfat eritmalari ekvivalent elektr o‘tkazuvchanliklarining chegara qiymatlari orasidagi farq 23,5 ga

va

Xuddi shunday farq va hamda boshqalar uchun ham kuzatiladi. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, suyultirilgan eritmalarda har qaysi ion o‘zining ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligiga ega. Shuning uchun

(13 )
bu yerda va kation va anionlarning cheksiz suyultirilgandagi ekvivalent elektr o‘tkazuvchanliklari. Kelti-rib chiqarilgan tenglama ionlarning cheksiz suyultirilgan eritmalarda ozod harakat qilishini ifodalovchi Kolraush qonu-niga zid emasdir, chunki ekvivalent elektr o‘tkazuvchan-likning chegara qiymati va ionlarning harakatchanligi bir xil kattaliklardir.

Kuchsiz elektrolitlarning ekvivalent elektr o‘tkazuv-chanligi, xuddi kuchli elektrolitlarniki kabi, kontsentratsiya ortishi bilan kamayadi, lekin buning sababi dissotsiatsiya darajasining kamayishidir;

Elektrolitlarning ekvivalent elektr o‘tkazuvchanligi-ning kontsentratsiyaga va bog‘liqlik grafiklari 3-rasmda keltirilgan.

3-rasm. Ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlikning kontsentratsiyaga (a) va (b) bog‘liqligi.

Kuchli elektrolitlar kontsentrlangan eritmalarda ham ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlikka ega. Kontsentratsiya ortishi bilan  ning qiymatlari ionlar harakatchanligining kamayishiga bog‘liq ravishda kamayadi.

Kuchli elektrolitlar ekvivalent elektr o‘tkazuvchan-ligining () uning chegara qiymatiga (_ ) nisbatini elektr o‘tkazuvchanlik koeffitsienti deb ataladi:

(14)

3^а-rasmdan ko‘rinishicha, kuchsiz elektrolitlarda ekvivalent elektr o‘tkazuvchanlik suyultirilgan eritmalar uchun ham juda kichik qiymatlarga ega bo‘ladi va cheksiz suyultirishga yaqinlashgandagina tez ortib, chegara qiymatga yaqinlashadi.  ning grafigida chiziqli bog‘lanish kuza-tilmaydi, lekin kichik kontsentratsiyalarda  niig ga bog‘liqligi chiziqlidir.

3-laboratoriya ishi
ELEKTROLITLARNING ELEKTR O‘TKAZUVCHANLIGI
Elektr o‘tkazuvchanlikni Kolraush (yoki Uitston) ko‘prigi yordamida o‘lchanadi (4-rasm).

4-rasm. Elektr o‘tkazuvchanlikni aniqlaydigan asbobning sxemasi (Kolraush ko‘prigi): АВ - o‘lchov simi (reoxord); va -ko‘prik yelkalari; -harakatlanuvchi kontakg; -nol-asbob; -qarshiliklar magazini; -elektrolit eritmasi solingan idish.

Tok manbaini o‘zgarmas qarshilikka, masalan 50-100 sm li АВ simga ulanadi. Simni manganindan ( va larning qotishmasi), konstantandan (40-45 % , 1-2 % va 53-59 % dan iborat qotishma) yoki havoga chidamli, yetarli qarshilikka ega bo‘lgan va qarshilikning temperatura koeffitsienti kichik bo‘lgan boshqa bir qotishmadan tayyorlanadi.

Kirxgoff qonuniga binoan A nuqtada tok tarmoqlanadi va АСВ va АДВ yo‘nalishlarda boradi. С kontaktning shunday bir holatini topish mumkinki, bunda ko‘prikning СД diagonalidan tok o‘tmaydi. Bu holda С va Д nuqtalardagi potentsiallar teng bo‘ladi va o‘z navbatida buning uchun АС va АД, СВ va ДВ qismlardagi kuchlanishlar kamayishi teng bo‘lishi shartdir.

АДВ qismdagi tok kuchini bilan, АСВ qismdagi tok kuchini bilan belgilab va zanjirning bu qismlaridagi kuchlanishning kamayishini tok kuchi bilan qarshilikning ko‘paytmalari orqali belgilab, va larni hosil qilamiz. Bulardan

( 15 )

kelib chiqadi.

O‘lchash simining ko‘ndalang yuzasi hamma uzunlik bo‘yicha bir xil bo‘lgani sababli, simning har bir joyidagi qarshiligi uning uzunligiga proportsionaldir. Bundan

va

kelib chiqadi.

Elektroliz protsesslari ketmasligi va elektrodlar qutb-lanmasligi maqsadida o‘lchashlarda yuqori chastotali tok ishlatiladi. Bunday tokni tovush chastotasi generatori (masa-lan, GZ-105) yordamida olinadi. Nol-asbob sifatida (indikator sifatida) ko‘prikning diagonaliga ostsillografni (masalan, N-3013) yoki o‘zgaruvchan tok galvanometrini ulash mumkin.

Sig‘imga bog‘liq qarshilikning mavjudligi СД diagonalidagi tok kuchini nolga tenglashtirish imkoniyatini bermaydi. Shuning uchun С kontaktning tok kuchi eng kichik qiymatga ega bo‘lgan holatini olish kerak. Bu esa ostsillograf ekranidagi sinusoidaning amplitudasi minimal bo‘lgan holga javob beradi.

Aniq o‘lchashlarda sig‘imga borliq bo‘lgan qarshilikni qo‘shimcha kondensator yordamida kompensatsiyalanadi.

Kolraush ko‘prigi o‘rniga o‘zgaruvchan elektr toki ko‘prigi R-38 ham ishlatilishi mumkin.

Ishning bajarilishi

Elektr tokini faqat I sm² yuzaga ega bo‘lgan va masofa 1 sm bo‘lgan ikki elektrod orasidagi ionlar o‘tkazadi deb faraz qilganimizda o‘lchangan elektr o‘tkazuvchanlik solishtirma elektr o‘tkazuvchanlik bo‘ladi. Lekin aslida elektrod orasidagi ionlargina emas, balki atrofdagi ionlar ham elektr tokini o‘tkazishda qatnashadi, shuning uchun va bo‘lgan taqdirda ham elektr o‘tkazuvchanlik solishtirma elektr o‘tkazuvchanlikka teng bo‘lmaydi, faqat unga proportsional bo‘ladi holos:

(17)

Proportsionallik koeffitsientini () idish doimiysi deyiladi (birligi sm^-1), uning qiymati nisbatiga bog‘liq bo‘ladi (1-tenglamaga qarang). Idish doimiysini topish uchun solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi aniq bo‘lgan standart elektrolit eritmalarning bir necha kontsentratsiyadagi qarshiliklari o‘lchanadi (ko‘pincha ).

Idish doimiysi
(18)

tenglamadan hisoblab topiladi (- olingan kontsentratsiyadagi eritmalarining qarshiligi).

Idish doimiycini topish va elektr o‘tkazuvchanligini o‘lchash uchun eritmalarni ketma-ket suyultirish usuli bilan tayyorlash kerak. Masalan, 0,1; 0,05; 0,01; 0,001 M kontsentratsiyali eritmalarni o‘lchash uchun eng kontsentr-langan, ya‘ni 0,1 M eritma tayyorlab olish kerak va uni suyultirib, keyingi kontsentratsiyalarni keltirib chiqarish kerak. Bu usul bilan tayyorlangan eritmalarning kontsen-tratsiyasidagi xatolik kamroq bo‘ladi.

O‘lchashlar uchun mo‘ljallangan idishni distillangan suvda, keyin esa 2-3 martaba o‘rganilayotgan eritma bilan chayib yuboriladi. Idishga eritmani shunday miqdorda solish kerakki, bunda uning sathi 3-5 mm ga elektroddan yuqori bo‘lsin. Hamma o‘lchashlarda idishga bir xil hajmdagi eritma solish kerak, shuning uchun idishni pipetka bilan to‘ldirish shart.

Eritma solingan idishni o‘lchash sxemasiga ulanadi (4-rasm) va harakatchan kontaktni reoxordning o‘rtasiga qo‘yib, magazinlar qarshiligi yordamida SD diagonal bo‘ylab eng kam tok kuchi bo‘lishiga erishiladi. Bu shartda

tenglamadan magazinlar qarshiligi ning qiymati eritmaning qarshiligiga teng bo‘ladi. , chunki bo‘ladi. Keyin ning qiymati 10-15% ga kamaytirib, harakatchan kontakt yordamida СD diagonalidagi tok kuchining eng kichik bo‘lgan holati topiladi. Xuddi shunday o‘lchash qarshilikni () 10-15% ko‘paytirib ham qaytariladi. Bunday o‘lchashlarda yelkalarning nisbati birdan taxminan 20% gacha farq qiladi va tajriba xatosi kam bo‘lishi ta‘minlanadi.

Idish doimiysini bilgan holda (17) tenglamadan xoxlagan eritmaning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligini hisoblashimiz mumkin.

Standart elektrolit eritmalarning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 1-jadvalda keltirilgan.

1-jadval.

va larning suvli eritmalarining 25ºS dagi solishtirma elektr o‘tkazuvchanliklari.

С, мол/л	KCl	NaCl	С, мол/л	KCl	NaCl
0,5 0,2 0,1 0,05	0,05940 0,02484 0,01288 0,006668	0,04681 0,02034 0,01067 0,005553	0,02 0,01 0,005 0,001	0,002767 0,001413 0,0007177 0,0001469	0,002315 0,001185 0,0006032 0,0001237

Elektrolitning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligini topish uchun eritmaning solishtirma elektr o‘tkazuvchanli-gidan suvning elektr o‘tkazuvchanligini ayirib tashlash kerak:

(19)

Laboratoriyadagi distillangan suvning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi

ga teng.