Byudjet hisobi va G’aznachilik

Tijotrat banklari investitsion faoliyatining nazariy asoslari

O‘zbekiston davlat mustaqililiga erishgan dastlabki yillardan boshlab milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning o‘ziga xos yo‘nalishini belgilab oldi. Bugungi kunda rivojlangan investitsion faoliyatning yo‘lga qo‘yilishi hukumatimiz olib borayotgan oqilona investitsiya siyosatining natijalaridan biri ekanligini ta’kidlab o‘tilganidek, iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurilish, eksport imkoniyatini kengaytirish sohasida belgilangan yo‘nalishlar kuchli investitsiya siyosatini o‘tkazish bilangina ro‘yobga chiqadi.

Investitsiyalar zamonaviy iqtisodiyotda nihoyatda muhim rol o’ynaydi chunki investitsiyalar bo’sh moliyaviy resurslarga ega bo’lgan bozor sub’ektlari uchun foyda olish maqsadida jamg’armani samarali joylashtirish, iqtisodiyot tarmoqlarining ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni kengaytirish, aholini ishsiz qatlamlarini ushbu tarmoq korxonalarining ish bilan ta’minlash hamda shu orqali aholi farovonligiga erishishga yordam beradi. Shunga ko‘ra, iqtisodiyotni faol rivojlantirish keng miqiyosdagi investitsiyalarni talab qiladi. Bank sektorining asosiy vazifalari pul mablag'larini jamg'arish va ularni kredit va investitsiyalarga aylantirish hisoblanadi, omonatchilar va banklarning boshqa kreditorlari oldida ishonchni mustahkamlash, ularning manfaatlarini himoya qilish hisoblanadi.

Investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyati to‘g‘risida iqtisodchi olimlarm o‘rtasida xilma–xil fikrlar mavjud.Investitsiyalarga aniq bir ta’rif berilmagan. Jumladan, O‘zbekistonlik iqtisodchi olim, professor D.G‘.G‘ozibekov investitsiyalarning iqtisodiy mazmun–mohiyatini moliyaviy kategoriya sifatida talqin etib, quyidagicha ta’rif berib o‘tgan: “Investitsiyalarning mazmuni aniq va ishonchli manbalardan mablag‘lar olish, ularni asosli holda safarbar etish, rikslar darajasini hisobga olgan holda kapital qiymatini saqlash va ko‘zlangan samarani olishdan iborat bo‘ladi”¹

Samar keltiradigan mulkiy va intelektual boyliklar, ya’ni investitsiyalar quyidagi shakllarda bo‘lishi mumkin:

• 
  Pul mablag‘lari, banklardagi maqsadli jamg‘armalar, aksiyalar boshqa qimmatli qog‘ozlar;
  
• 
  Harakatdagi va harakatda bo‘lmagan mulklar;
  
• 
  Mualliflik huquqi, ixtirolardan foydalanish huquqlaridan tashkil topgan mulkdorlik huquqlari va boshqa intelektual huquqlar;
  
• 
  Yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari hamda mulkchilik huquqlari;
  
• 
  Boshqa boyliklar.
  

Professor N.H.Haydarov investitsiyalar mazmun–mohiyatiga quyidagi ta’rifni beradi: “Investitsiya - bu mulk shaklidan qat’iy nazar, tadbirkorlik asosida faoliyat ko‘rsatayotgan jismoniy va yuridik shaxslar yoki davlatning qtisodiy va ijtimoiy samara olish maqsadida o‘z boyliklarini qonun doirasida bo‘lgan har qanday tadbirkorlik ob’ektiga sarflashidir”²

Shunday qilib, “Investitsiya” deganda kelgusida daromad(foyda) olish yoki ijtimoiy samaraga erishish maqsadida qonun doirasida iqtisodiyotning turli tarmog‘lari va boshqa sohalariga investorlar tomonidan quyiladagan barcha turdagi mulkiy, moliyaviy va intekllektual boyliklar tushuniladi. Boshqacha aytganda, investitsiyalar-mulkchilikning har xil ko‘rinishlaridagi moddiy, moliyaviy va nomoddiy boyliklarni iqtisodiy–ijtimoiy daromad olish maqsadida muomalaga kiritishdir.

Tijorat banklari tomonidan investitsion faoliyat olib borishdan asosiy maqsad ularning daromadliligi va likvidliligini (bankning faoliyati bo’yich majburiyatlarini o’z vaqtida bajara olish qobiliyati) ta’minlashdan iborat.

Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida tijorat banklarining investitsiya siyosati bank faoliyatining asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi va banklarning likvidliligini ta’minlaydi.

Banklarning investitsion faoliyati turli xil qimmatbaho qog’ozlar: oddiy va imtiyozli aksiyalar, obligatsiyalar, davlat qarzdorlik majburiyatlari,deposit sertifikatlari, veksel va boshqalarga mablag’larini qo’yish orqali amalga oshiradilar.

Alohida olingan davlatlarda banklar tizimining rivojlanishi va banklar o’tkazadigan opearatsiyalarning turlari va ko’lamiga qarab ularning investitsion faoliyati turli yo’nalishlarga qaratilgan bo’lishi va shu operatsiyalar turlari bo’yicha olinadigan daromad solig’i ham turli xil bo’lishi mumkin. Masalan, Amerika banklari amaliyotida davlatning qisqa muddatli qarz majburiyatlarini ifodalovchi qimmatli qog’ozlariga investitsiya qilish odatda kam daromad keltiradi, ammo ular yuqori likvidlilikka ega va ular bo’yicha to’lanmaslik riski nolga teng bo’lib, bozor stavkasining o’zgarish riski hali kichik bo’lgan qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar yuqori daromad keltiradi, shuning uchun banklar ularni muddati tugaguncha saqlashadi. Banklar o’z mablag’larini munitsipalitetlarning qimmatbaho qog’ozlariga ham qo’yishadi, chunki ular bo’yicha to’lanadigan foiz soliqqa tortilmaydi.

Investitsiyalar moliya bozorining kategoriyasidir, ya’ni, iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari o’rtasida mablag’larni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonidagina yashashi va amalga oshirilishi mumkin.

Hozirgi sharoitda ayrim xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati va umuman mamlakat iqtisodiyoti investitsiyalarni amalga oshirish hajmi va shakliga hal qiluvchi darajada bog’liq. Investitsiyalar moliya bozorining kategoriyasidir, ya’ni, iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari o’rtasida mablag’larni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonidagina yashashi va amalga oshirilishi mumkin.

Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, tijorat banklarining investitsion faoliyati deganimizda ularning ko’p qirrali faoliyati tushuniladi va bu faoliyat moddiy va moliyaviy boyliklarni yaratadigan ob’ektlarga sarflanadigan moliyaviy resurslar tushuniladi.

Aytish joizki, so’nggi yillarda banklarni e’tibori investitsiya faoliyatining quyidagi nufuzli yo’nalishlariga qaratilgan: yirik aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarini boshqarish, investitsiya va xususiylashtirish fondlari bilan ishlash. Bizning fikrimizcha investitsiyalarning funktsional tuzilmasi 1-rasmga muvofiq barcha mablag’larni o’z ichiga olishi zarur. Bunda, ularni qayta ishlab chiqarish tuzilmasini, texnologik, mulk shakllarini, tarmoqlarini mintaqaviy va hududiy, moliyaviy, iqtisodiy, moliyalashtirish manbalari va jamg’arma qo’yilmalari hududiy tuzilmasini o’z ichiga olishi zarur. Mana shu holda investitsiyalarning funktsional tuzilmasi to’liq shallangan bo’ladi. Bu tuzilmaning to’g’ri tashkil etilishi banklarning investitsiya portfelining to’g’ri tashkil etish imkonini beradi.

Bank samarali investitsiya faoliyatining asosiy maqsadi, eng samarali va xatarsiz moliyaviy dastaklarni tanlab olish orqali investitsiya strategiyasining amalga oshirilishini ta’minlash hisoblanadi. Asosiy maqsaddan kelib chiqib, tanlab olingan strategiya hamda uning amaliy investitsiya faoliyatini amalga oshirish xususiyatlarini hisobga olib, bank investitsiya portfelini shakllantirishning aniq maqsadlari tizimi quriladi.

1

Asosiy jamg’arma

investitsiyalarinin

g

iqtisodiy

tuzilmasi

5

i.f.n Jasurbek Atiniyazov. “Banklar investitsion faolligini oshirish” Bozor, pul va kredit jurnali. 10/2013(197

son) 11-12 betlar

Moliyalashtirish

manbalari

bo’yicha

investitsiyalar

tuzilmasi
-rasm. Investitsiyalarning funktsional tuzilmasi³