Byudjet hisobi va G’aznachilik

Tijorat banklari investitsion faoliyatining samaradorligini oshirish yo’llari

Respublika tijorat banklari bir holda o'z tarkibiy tuzilmalarida qimmatli

qog‘ozlar bo'yicha fond bo'limlari yoki boshqarmalariga egadirlar, ular fond

qimmatliklari bilan amalga oshirish mumkin bo'lgan turlicha operatsiyalarni

bankning o'z qimmatli qog‘ozlari emissiyasini tashkil etishdan tortib investitsiya

muassasalariga xos bo'lgan barcha operatsiyalar majmuini bajaradi. Bunda fond

bo'limlari bevosita bank operatsiyalarini qimmatli qog‘ozlar bilan amalga

oshiriladigan operatsiyalarni uyg‘unlashtirishi (masalan, veksellar hisobini

yuritish), shuningdek, investitsiya muassasalari uchun xos bo'lgan operatsiyalar

bilan birga amalga oshirishi mumkin. Boshqa hollarda esa, tijorat banklari tashqi

jihatdan mustaqil yuridik shaxslar sifatida ish yuritadigan, ammo amalda

ularning banki ta'sischilari tomonidan to'la nazorat etiladigan va boshqariladigan

investitsiya muassasalarini yaratadi. Bir tomondan bu bank uchun qulaydir,

chunki bunday investitsiya muassasasi o'z mustaqil hisob raqami, o'z muhriga

ega bo'lib, amalga oshirgan barcha operatsiyalari uchun o'zi javob beradi.

Ikkinchi tomondan esa, bunday investitsiya muassasalari tomonidan "ishlab

topilgan" pul mablag‘lari bankka katta yo'qotishlar bilan o‘tishi mumkin, chunki

bu holda ular ikki marta soliqa tortiladi. Iqtisodchi olimlar tomonidan tijorat

banklari aktivlari chuqur tadqiq etilgan.

Hоzirgi kunda O’zbekistоn Respublikasi tijоrat banklarining yuqоri riskli

kоrpоrativ qimmatli qоg’оzlarga sarflagan investitsiyalari kichik salmоqni

egallaydi. Ushbu hоlatga sabab, davlat qisqa va urta muddatli оbligatsiyalari

uchun to’lоv kafоlatlangan, ulardan оlinadigan fоyda sоliqqa tоrtilmaydi.

Shuningdek, Respublikamizda kоrpоrativ qimmatli qоg’оzlar bоzоri, ayniqsa

ularning ikkilamchi bоzоri yaхshi rivоjlanmagan. Natijada, tijоrat banklarining

qimmatli qоg’оzlarga qilgan investitsiyalari tarkibida qayta sоtish maqsadida

оlingan qimmatli qоg’оzlar hissasi yuqоri bo’lib qоlmоqda.

Bundan tashqari, tijоrat banklari investitsiya pоrtfeli hajmining kattaligi

uning kapitalni etarlilik darajasiga salbiy ta’sir qiladi, chunki investitsiya pоrtfeli

summasi jami regulyativ kapital tarkibidan chegiriladi. Savdо maqsadida

оlingan qimmatli qоg’оzlar esa tijоrat banklari jami regulyativ kapitali

yetarligiga salbiy ta’sir qilmaydi.

Ayni paytda tijоrat banklari kоrpоrativ qimmatli qоg’оzlarga investitsiya

qilganda ularning likvidlilik darajasi pasaymоqda. Bunga sabab, ko’pchilik

kоrpоrativ qimmatli qоg’оzlarning darоmadlilik darajasini pastligidir.

Fikrimizcha, tijоrat banklarining investitsiya faоliyatini rivоjlantirish

uchun ularning jami regulyativ kapitalini оshirish lоzim. Shu hоlatdagina tijоrat

banklari kapitalining etarliligi Markaziy bank tоmоnidan qo’yilgan talablarga

javоb beradi va ularning investitsiya qilish imkоniyatlari оshadi.

Tijоrat banklari investitsiya pоrtfelidagi darоmadlilik darajasi past bo’lgan

qimmatli qоg’оzlarni sоtib, ularning o’rniga birjada kоtirоvka qilinadigan va

darоmadli qimmatli qоg’оzlarni sоtib оlishi zarur.

Shuni ta’kidlash joizki, tijоrat banklari faоliyatida fоydali qimmatli

qоg’оzlarga investitsiya sarflash muhim o’rin tutib, ularni istiqbоlli

rivоjlanishining asоsiy оmili hisоblanadi.

Bank investitsiyalariga fоyda оlish maqsadida bir yildan оrtiq vaqtda

to’lash sharti bilan qimmatli qоg’оzlarga mablag’larni qo’yilma qilish kiradi.

Agar bank turli emitentlar qimmatli qоg’оzlaridan bir necha turini sоtib оlsa

ya’ni uning qo’yilmalari diversifikatsiyalangan bo’ladi va bunda bank

investitsiyalar pоrtfeli namоyon bo’ladi.

Investitsiya pоrtfeli tarkibiga uni rejalashtirish, tahlil qilish va tartibga

sоlib turish, pоrtfel оldiga qo’yilgan vazifalarga erishish uchun uni shakllantirish

hamda quvvatlab turish, uning likvidliligini zarur darajada saqlab turish va u

bilan bоg’liq хarajatlarni kamaytirishni o’z ichiga оladi. Investitsiya siyosatini

ishlab chiqish va investitsiya pоrtfeli tuzilmasini aniqlash vaqtida banklar

avvalоmbоr likvidlik, darоmadlilik va хatarga e’tibоr beradi.

Bugungi kunda mamlakatimiz tijorat banklari obligatsiyalar bilan bo‘g‘liq

operatsiyalarda ham ishtirok etmoqdalar va albatta, ularning bu borodagi ishlari

hajmi yillar kesimida o‘sib bormoqda. Investitsiya faoliyatining ishtirokchisi

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo'lishi mumkin.

Bankning investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish quyidagi

yo'llar bilan amalga oshiriladi:

 investitsiya faoliyatining qonunchilik negizini takomillashtirish;

 soliq to'lovchilar va soliq solish obektlarini, soliq stavkalari va ularga doir

imtiyozlarni tabaqalashtiruvchi soliq tizimini qo'llash;

 asosiy fondlarni jadal amortizatsiya qilish;

 normalar, qoidalar va standartlarni belgilash;

 monopoliyaga qarshi choralarni qo'llash;

 kredit siyosati va narx belgilash siyosatini o'tkazish;

 yerga va boshqa tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish

shartlarini belgilash;

 investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish mexanizmlarini belgilash;

O'zbekiston Respublikasining Investitsiya dasturiga kiritilgan investitsiya

loyihalarining amalga oshirilishi monitoringini yuritish mavjud soha rivojidagi

eng muhim omildir. Investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda ham amalga oshiriladi.

Davlat investitsiya faoliyati doirasida:

 davlat byudjeti va byudjetdan tashqari fondlar mablag'i hisobidan

to'g'ridan-to'g'ri moliyalash yo'li bilan amalga oshiriladigan investitsiya lar;

 O'zbekiston Respublikasi Hukumati kafolati ostida chet el investitsiyalari

va kreditlarini jalb etgan holda amalga oshiriladigan investitsiya

markazlashtirilgan investitsiya hisoblanadi.

Yurtimizda amalga oshirilayotgan izchil iqtisodiy islohotlar, xususan,

ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan keng miqyosli

ishlar o‘z natijasini berayotir. Tijorat banklari past rentabelli va zarar ko‘rib

ishlayotgan korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish jarayoniga jalb

etilayotgani samarasida erishilayotgan yutuqlar buning yorqin dalilidir.

Tijorat banklarining investitsiya faoliyati kengaytirilishini yanada

rag‘batlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya qilish , texnik va

texnologik qayta jihozlashga yo‘naltirilgan uzoq muddatli investitsiya

loyihalarini moliyalash hajmlarini oshirish uchun ularning resurs bazasini

mustahkamlash maqsadida⁸:

Hukumat tomonidan qabul qilingan qarorlarga muvofiq:

Tijorat banklarining tuzilmalari qayta tashkil etildi, eng yirik banklarda

investitsiya faoliyatini muvofiqlashtirish va monitoring qilish bo‘yicha

departamentlar(boshqarmalar) tuzildi, investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish,

moliyalash va amalga oshirilishini monitoring qilish bilan shug‘ullanuvchi

banklarning tarkibiy bo‘linmalari sezilarli ravishda o‘zgartirildi hamda ularning

funksiyalari kengaytirildi;

o Barcha tijorat banklarida investitsiya faoliyati masalalariga mutasaddilik

qiladigan banklar boshqaruvi raislarining o‘rinbosarlari lavozimi joriy etildi ,

ularga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 2-oktabrdagi PF-3075-sonli farmoyishiga muvofiq o‘tkazilgan attestatsiya natijalari bo‘yicha

qonunchilik bazasini chuqur biladigan, investitsiya loyihalarini investitsiyaviy

moliyalash, tanlab olish va ekspertiza qilish sohasida zarur ko‘nikmalarga ega

bo‘lgan rahbarlar tayinlandi;

o Banklar balansiga qabul qilingan bankrot-korxonalarni moliyaviy

sog‘lomlashtirish, iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiya qilish , texnik va

texnologik qayta jihozlashga yo‘naltirilgan investitsiya loyihalarini moliyalash

bo‘yicha tijorat banklarining faoliyati rivojlandi. Banklarning umumiy kredit

portfeli tarkibida bir yildan ko‘proq muddatga berilgan kreditlar hajmi 70

foizdan ortiqroqni tashkil etmoqda.

o Bugungi kunda quyidagilar investitsiya faoliyatini kengaytirish sohasida

tijorat banklarining eng muhim vazifalari deb hisoblanmoqda:

 yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etish, korxonalarni modernizatsiya

qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha bankning kredit hamda

investitsiya siyosatini va investitsiya loyihalarini uzoq muddatli kreditlash

mexanizmlarini yanada takomillashtirish, buning asosida bankning uzoq

muddatli resurs bazasini mustahkamlash;

 loyiha hujjatlari, ularning moliyaviy jihatdan o‘zini qoplashi va

rentabelligini chuqur tahlil qilish asosida investitsiya loyihalarini puxta tanlab

olish, kompleks baholash hamda sifatli ekspertiza qilishni ta’minlash;

investitsiya loyihalarini moliyalashga o‘z moliya mablag‘larini sarflash va

ulardan samarali foydalanish, loyihalarning amalga oshirib borilishini doimiy

monitoring qilish, qo‘yilgan mablag‘larning o‘z vaqtida va to‘liq qaytarilishini

ta’minlash;

 tavakkalchilik, garovlar va ta’minlashning boshqa turlari bozor qiymatini

puxta baholashni hisobga olgan holda, berilgan kreditlarning o‘z vaqtida hamda

to‘liq qaytarilishini ta’minlaydigan ishonchli mexanizmlardan keng foydalanish;

• 
  2015 yilning 1 yanvarigacha shunday tartib o‘rnatilgan bo’lib unga ko‘ra,
  

tijorat banklari kredit portfeli tarkibida uzoq muddatli investitsiyaviy

moliyalashning ulushiga qarab tabaqalashtirilgan stavkalar bo‘yicha foyda

solig‘i to‘laydilar.

• 
  Investitsiya loyihalarini moliyalash uchun jamg‘arib boriladigan pensiya
  

tizimi mablag‘lari hisobidan kreditlarni qayta moliyalovchi tijorat banklari

boshqaruvi raislari zimmasiga loyihalar va qarz oluvchi korxonalarning

moliyaviy ahvolidan qat’i nazar mablag‘lardan maqsadli va samarali

foydalanish, ularni ajratilgan foizlarni hisobga olgan holda to‘liq hajmda

O‘zbekiston Respublikasi Xalq bankiga o‘z vaqtida qaytarish yuzasidan shaxsiy

javobgarlik yuklatilgan.

Tijorat banklarining resurs bazasini xususiy kapitalni jalb etish orqali

mustahkamlash, banklarning kreditlash va investitsiyalash imkoniyatini tubdan

oshirishga imkon yaratadi. Shu sabali, tijorat banklari tomonidan aholi va

xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun jozibador omonatlar va depozitlar

ko‘lamini kengaytirish har tomonlama maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Banklarning investitsion faoliyati turli xil qimmatli qo g‘ozlar, yani oddiy

va imtiyozli aksiyalar, obligatsiyalar, davlat qarzdorlik majburiyatlari, deposit

va jamg‘arma sertifikatlari hamda boshqa qimmatli qog‘ozlarga mablag‘larni

qo‘yish orqali amalga oshiriladi.

Iqtisodiyotning real sektorini moliyaviy qo'llab-quvvatlash hajmini

yanada oshirish, shu jumladan, tijorat banklarining investitsion faolligini

kuchaytirish hamda investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi ishtirokini

yanada kengaytirish bugungi moliya sohasidagi islohotlar doirasidagi muhim

vazifalardan hisoblanadi. 2015-yilda tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning

real sektori korxonalariga ajratiladigan kredit qo'yilmalari umumiy hajmining

2014-yilga nisbatan 25 foizdan ziyod o'sishi prognoz qilinmoqda. Xususan,

2015-yilda yangi ishlab chiqarish korxonalarini barpo qilish, mavjud

korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta

jihozlash hamda qishloq joylarda zamonaviy loyihalar bo'yicha yakka tartibdagi

yangi turar-joylarni barpo etish maqsadlariga tijorat banklari tomonidan barcha

manbalar hisobidan 2014-yilga nisbatan 1,2 barobarga ko'p investitsion kreditlar

ajratilishi rejalashtirilmoqda.

Shu bilan birga, iqtisodiyotni investitsiyalash hajmini kengaytirish

natijasida kelib chiqishi mumkin bo'lgan investitsion xatarlarning oldini olish

maqsadida tijorat banklari tomonidan aktivlarni diversifikatsiya qilish, shu

jumladan, kredit portfelini yaxshilash, tavakkalchiliklarni samarali boshqarishga

qaratilgan zarur chora-tadbirlar muntazam ravishda amalga oshirib boriladi.

Xulosa

bozor munosabatlari sharoitida

tijorat banklari moliyaviy natijalarini yakuniy holati foyda yoki zarar bilan

tugallanadi.

Umuman olganda barcha tijorat banklari o‘z ish faoliyatining yakunlarini

foyda bilan tugatishga harakat qiladilar. Bank muassasalarining moliyaviy

natijalarini yakunida asosiy ko‘rsatkich foyda hisoblanadi.

Mamlakatimizda olib borilayotgan moliya-bank tizimidagi islohotlar

natijasida bugun yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan bank muassasalari kattakichik sanoat korxonalari, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari,

dehqon hamda fermer xo‘jaliklarining ishonchli hamkoriga aylandi. Negaki ,

yalpi ichki mahsulot hajmi, aholi real ish haqi va daromadlarining o‘sishida,

yurtimizda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon bozorida o‘z xaridoriga

ega bo‘lishida, ijtimoiy obyektlar hamda turar-joy binolari barpo etishdek keng

ko‘lamli bunyodkorlik ishlarida qo‘lga kiritilayotgan ulkan yutuqlarda aynan

bank muassasalarining moliyaviy ko‘magi muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki yillardan boshlab kichik

biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlariga har tomonlama qulay shart sharoitlar yaratish, ularga keng erkinlik va imtiyozlar berish iqtisodiyotning

ustuvor vazifalaridan biri bo‘lib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida kichik biznes

va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish orqali, yangi ish o‘rinlari yaratilishiga

hamda aholiga barqaror daromad manbalarini joriy etilishiga imkoniyat

yaratmoqda. Hukumatimiz tomonidan qabul qilingan ko‘plab qaror va farmonlar

ijrosini izchil ta’minlash maqsadida, bank filiallari tomonidan tadbirkorlik

harakati qo‘llab-quvvatlanib, kichik biznes vakillariga qulay shart-sharoitlar

asosida xizmat ko‘rsatib kelinmoqda. Bu orqali, yuqorida ta’kidlanganidek,

O‘zbekiston bozorini raqobatbardosh, import o‘rnini bosuvchi tovarlar bilan

ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini yaratish va aholi bandligini ta’minlashga tijorat

banklari tomonidan o‘ziga yarasha hissa qo‘shib kelinmoqda.

Aholining bo‘sh pul mablag‘larini bank omonatlariga jalb qilish orqali

ular uchun nafaqat daromad manbai, shu bilan birga bank uchun ham

qo‘shimcha resurs manbaidir. Shuningdek, bu orqali iqtisodiyotda pul

mablag‘larini bankdan tashqari jamg‘arilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ushbu

vaziyatdan kelib chiqib, bu borada aholining manfaatlarini ham inobatga olgan

holda, tijorat banklari tomonidan aholi uchun jozibador omonat turlari joriy

etilmoqda. Investitsiya dasturi doirasida iqtisodiyotning real sektori

korxonalarini qo‘llab-quvvatlash, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish,

texnik va texnologik yangilash jarayonida banklarning moliyaviy k o‘magi katta

bo‘lmoqda. Banklar ham bu borada yetarlicha sarmoya y o‘naltirib, ishlab

chiqarish jarayonining kengayishi, korxonalar faoliyatining yuksalishiga

qo‘shayotgan hissasi yil sayin ortmoqda.