Буюк Дедактика

ТЎРТИНЧИ АСОС.


Ҳамма нарса аралашиб эмас, балки алоҳида шаклланади. 26. Табиатда ҳаракатлар аралаш қ у р а л а ш бўлиб к е т м а й д и, балки а л о ҳ и д а алоҳида, м а ъ л у м т артиб билан бажарилади. Масалан, табиат қуш боласини яратганида бир вақгда унинг суяклари, қон томирларини шакллантирса, бошқа бир вақтда мушакларини шакллантиради, яна бошқа вақтда терисини яратса, сўнгроқ пат ва парлари ўсиб чиқади; ниҳоят учишни ўргатади ва ҳоказо.
Тақлид қилиш. 27. Архитектор пойдевор қўя туриб бирданига деворни териб кўтара бошламайди ёки бинонинг томини ёпишга киришмайди, балки ҳар ишни ўз вақтида ва ўз ўрнида бажаради.
28. Шунингдек рассом ҳам йигирмата ёки ўттизта нарсанинг тасвирини бирданига чизмайди, балки бутун дикқат-эътиборини бир нарсага қаратади; ваҳоланки, у бўш вақтларида, балки бошқа картиналарни (суратларни) чизишга тайёрлаб қўйиши ёки бошқа бирор иш билан шуғулланиши мумкин, лекин картиналардан биттаси унинг диққат марказида бўлади.
29. Худди шунга ўхшаш боғбон бир неча янги новдани бирга кўшиб экмайдп, балки янглишмаслик учун, илдизларга зарар бермаслик учун алоҳида-алоҳида экади.
Қоидани бузиш. 30. Мактабларда эса ҳамма нарса аралашиб кетган. Ўқувчига кўп нарсалар бирданига ўргатилади. Масалан, латин ва грек тиллари грамматикаси, бунинг устига риторика ва шеърият назарияси ва яна нималар ўргатилмасди дейсиз! Классик мактабларда бутун кун давомида деярли хар бир дарсда ўқув материали ва машқлар алмаштириб туғилганини ким билмайди. Бу аралаш бўлмай нима ахир? Бу - этикдўз олти ёки еттита этикни бирданига тикмоқчи бўлиб, гоҳ унисини, гоҳ бунисини қўлига олиб четга улоқтираверганига ўхшайди.
Ёки нонвой бир неча хамирни тандирга ёпиб, чиқариб олиб, яна ёпиб чиқариб олганига ўхшайди. Ким бунчалик бемаъни иш килиши мумкин? Этикдўз бир этикии тикиб бўлмасдан туриб, бошқасига қўл ҳам урмайди, нонвой ёпган нонларини пишириб олмагунча тандирга бошқасини ёпмайди.
31. Келинг, биз ҳам уларга эргашайлик Худо хаққи ўтиниб сўрайманки, мактабда грамматикани ўрганаётган вақтда диалектикани аралаштирманг, боланинг ақли диалектикани ўрганиш билан банд бўлганида риторикани ўртага қўшманг, латин тили ўрганилаётган бўлса, грек тилини ўрганишни кечиктириш керак Акс ҳолда фанлар бир-бирига халақит беради, чунки бир неча фанларни ўрганишга йўналтирилган диққатни бир жойга тўплаш қийин бўлади. Буюк Иосиф Скалигер буни яхши тушунар эди, айтишларича у (балки отасининг маслаҳати биландир) хар доим бир вақтда фақат бир фанни ўрганиш билан шуғулланган, бутун диққат эътиборини шу нарсага қаратган. Шу туфайли у ўн тўртта тилни ўрганиб олган, санъат ва фанларни эса инсон ақлига қанча сиғса, шунча ўзлаштирган, шунда хам у бу фанлардан хар бирини фақат бир фаннигина ўрганган кишилардан ҳам чуқурроқ билиб олган, шу йўлдан борганларнинг хаммаси ҳам яхши натижаларга эришган.
32. Демак мактабларда шундай тартиб ўрнатиш керакки, ўқувчилар бир вақтнинг ўзида фақат бир фанни ўргансинлар.