Буюк Дедактика

2. Инсоннинг гавда тузилиши 4. Инсоннинг гавдаси меҳнат қилиш учун яратилган. Лекин инсон туғилган пайтда унда фақат меҳнат қилиш лаёқатигина мавжуд бўлади, инсон секин-аста ўтиришни, тикка туришни, юришни, ишлаш учун қўл ҳаракатларини ўрганиб олади. Демак зарур тайёргарлик машқлари ўтказилмаса, инсон руҳи қандай қилиб ўз-ўзидан камолотга эриша олсин? Шунинг учун ҳам хамма нар­салар ва жониворлар учун бир хил қонуният мавжуд: улар йўқ нарсадан бошланади, уларнинг моҳияти ҳам, ҳаракатлари ҳам секин-аста камолотга эриша боради. Ахир, камолот жиҳатидан худога яқин турадиган фаришталар ҳам, олдинроқ кўриб ўтганимиздек бошда жуда оз нарсани билган, лекин секин-ас­та ажойиб илоҳий хикматни ўргана бориб, камолотга эришган.
3. Ҳатто инсон жаннатда яшаган вақтида ҳам машқ қилиб ўрганиши лозим бўлган экан, демак: эндиликда гуноҳкорлик (нопоклик) пайтида бу нарса жуда ҳам зарур. 5. Шунингдек маълумки инсон пок холатда яшаган вақтида, ҳам жаннатда мактаб мувжуд бўлиб, у, бу мактабда секин-аста камолотга
эришиши мумкин эди, Тўғри, жаннатда яратилган кишилар туғилган пайтиданоқ юришни хам, гаплашишни ҳам, фикрлашни ҳам билганлар. Лекин Мома-ҳавонинг илон билан қилган суҳбатидан шу нарса маълумки, одамлар нарсаларнинг хусусиятларини тўлиқ билмаганлар ва уни тажрибадан ўрганиб олганлар. Агар Мома-ҳавонинг тажрибаси кўпроқ бўлганда эди, у илон билан бундай осонгина гаплашавермаган бўлур эди, чунки у илон гапира олмаслигини ва демак у алданаётганлигини сезган бўлур яди. Эндиликда эса, яъни гуноҳкорлик ҳолатида инсон билим олиш учун ўқиши (ўрганиши) жуда хам зарур. Чунки, инсон тўғилганда унинг ақли силлиқ доска сингари тоза-бўлади, у гапиришни ҳам билмайди, бошқаларнинг гапини ҳам тушунмайди, бирор ишни қила олмайди хам: бўларнинг ҳаммасини ўрганиб олиши зарур. Бинобарин, биз буларнинг ҳаммасини жуда катта қийинчилик билан ўрганиб оламиз, чун­ки нарсаларнинг моҳияти қоронғилашган ва тиллар аралашиб кетган. Бирор кимса, илм-фан йўлида қадимги ва ҳозирги тилларда ёзилган турли манбалардан фойдаланмоқчи бўлса, у бир тилни эмас, балки бир неча тилларни билиши зарур: бунинг устига она тиллар ҳам жуда чалкашиб кетган ва ўз-ўзидан ҳеч нарсани билиб бўлмайди.