Буюк Дедактика

Бундай китобнинг аҳамияяти. 26. Бу китобнинг учта аҳамияти бор: 1) Юқорида айтганимиздек нарса ҳақидаги таассуротни кучайтиради. 2) Ўқишни осонроқ ўргатиш учун ҳар қандай китобга ҳам боланинг қизиқишини оширади. 3) Ҳар бир суратнинг остига нарсанинг номи ёзиб қўйилгани учун шунга қараб ҳарфларни ўргатавериш мумкин.


XXIX боб


ОНА ТИЛИ МАКТАБИ ҒОЯСИ.


Бола латинча мактабдан ўқишдан аввал она тили мактабида ўқиши керак. 1. Биз IX бобда ўтил ва қиз болаларнинг ҳаммасини жамоат мактабида ўқитиш зарурлигини айтиб ўтган эдик. Энди унга қўшимча қилиб, аввало болаларнинг ҳаммасини она тили мактабида ўқитиш керак деймиз. Бу фикрга қарши эътироз билдирувчилар бор. Қеппер «Черков давлати» номли биринчи. китобининг 7- бобида ва Алштед «Мактаб ҳақида мулоҳазалар»ининг 6-бобида она тили мактабига келгусида ҳунармандлик билан шуғулланадиган ўғил ва қиз болаларнигина юбориш керак ота-онасининг фикрича, юқори маълумот олиши лозим бўлган ўғил болаларни эса она тили мактабига эмас, балки тўппа-тўғри латин мактаби­га юбориш зарур, деб ҳисоблайди. А л ь ш т е д яна бундай дейди: «Майли, бу фикрга қушилмаганлар қўшилмай қўя қолсин. Мен тузукроқ маълумот олишини истаган кишиларимга шу йўлдан боришни, шу йўл билан билим олишни тавсия этаман». Лекин бизнинг дидактикага доир мулоҳазаларимиз бу фикрни рад этади.
I. 2. Чунончи: 1) Биз умумий таълимни амалга ошириши, инсон бўлиб туғилганларнинг барчасини одам бўлиши учун, маълумот олишини истаймиз. Демак ҳаммани иложи борича бир йўлдан бошлаб бормоқ лозим, шундай қилинса, ёшлар бири иккинчисидан руҳланади, ўрнак олади, бири иккинчисига қўмаклашади.
II. 2). Биз ҳамма кишиларда барча фазилатларни ўстиришни, чунончи: камтарлик иноқлик ишда ўзаро ёрдам беришга тайёрлик хислатларини тарбиялашни истаймиз. Шунинг учун ҳам болаларни бунчалик эрта бир-биридан ажратмаслик ва баъзиларининг кеккайиб кетиши, бошқалардан ҳазар қилишига ишора бермаслик керак.
III. 3) Кимнинг келажакда нимага, олимликками ёки ҳунармандликками қодир эканлигини олти ёшда хал этиш - жуда барвақт бўлса керак бу ёшда ҳали боланинг ақлий қобилияти ва нимага мойиллиги етарлича намоён бўлмайди; бу хислатлар кейинчалик аниқроқ билинади. Экин ичида кўкарган бегона ўтларни жуда кичик пайтида юлиб ташлаб бўлмайди, балки ўсиб, каттароқ бўлгач, ўтоқ қилиб чиқилади. Ахир, латинча мактаб фақат бадавлат, атоқли ёки мансабдор кишиларнинг болалари учунгина очилмайди, чунки фақат уларгина юқори мартаба учун тўғилмаган ва бошқа болаларни ноумид қилиб, бу мактабдан четлаштирмаслик керак. Шамол истаган жойида хоҳлаган томонига қараб эсаверади.
IV. 3. 4) Тўртинчи асос шуки, биз тақлиф этаётган умумий метод ўта севимли нимфани¹, яъни фақат латин тилинигина назарда ўтиб қолмасдан, балки, худди шунингдек барча халқларнинг она тилларини ҳам ривожлантириш йўлларини излайди, зеро ҳар бир инсон ҳамма вақт худой-таоллони мадҳ этсин. Ўзбошимчалик билан она тили мактабини четлаб ўтиб, бу яхши ниятни барбод қилмаслик керак.
V. 4. 5) Бирор кишига она тилисини билиб олишдан олдин чет тилини ўргатаман дейиш. — болани юришга ўргатишдан аввал уни чопишга ўргатаман дейиш билан баробар. Яхшиси, XVI бобнинг IV асосида кўрсатилганидек кетмакет ўргатиш лозим. Цицерон айтганидек гапира олмайдиган одамни нутқ сўзлашга ўргатиб бўлмайди, худди шунинг сингари, она тилисини билмайдиган кишига чет тилини ўргатиш ҳам мумкин бўлмайди, чунки она тили чет тилини ўрганишда етакчилик ролини бажаради.
VI. 5. 6) Ниҳоят, биз болаларга реал билимларни ўргатишимиз лозим, албатта ўқувчилар ташқи оламга (атроф-теваракдаги нарсаларга) доир билимларни нарсаларнинг номи кўрсатилиб, она тилида ёзилган китоблар ёрдамида осонроқ тушуниб оладилар, Шундан сўнг улар латин тили­ни ўрганишлари осонлашади, чунки ўқувчилар ўзларига таниш бўлган нарсаларнинг чет тилидаги номинигина эсда қолдиради, бунда изчилликка риоя қилиниб, нарсаларнинг ўзи ҳақидаги билимга улар ўртасидаги сабабли боғланишларга доир билим қўшилади, холос.