Buxoro muxandislik-texnologiya instituti

1.2. Bozor raqobat

Bu individual firmalar bozoriga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan chegaralari bilan belgilanadi, ya'ni.uning mahsulotlari, birinchi navbatda, narxlar sotish shartlariga ta'sir. Kichik individual firmalar, ular o'z mahsulotlarini sotish bozoriga ta'sir bor, yana raqobatbardosh bozor hisoblanadi. Bozorning raqobatbardoshligining eng yuqori darajasi alohida firma bunday ta'sirga ega bo'lmaganda erishiladi. Bunday holda, mahsulot bozorida juda ko'p kompaniyalar mavjud bo'lib, ularning har biri alohida-alohida mahsulot narxiga ta'sir qilmaydi, balki uni bozor talabi va taklifi bilan belgilanadigan qiymat sifatida qabul qiladi. Bunday bozor mutlaqo raqobatbardosh deb ataladi. To'liq raqobatbardosh bozor sharoitida faoliyat yurituvchi firmalar bir-biri bilan raqobatlasha olmaydi.

Agar alohida firmalar o'z mahsulotlarini sotish shartlariga (birinchi navbatda, narxlarga) ta'sir qiladigan bo'lsa, ular bir-biri bilan raqobatlashadi, lekin bozor mutlaqo raqobatbardosh hisoblanmaydi.

Bir guruh kompaniyalar bir xil, bir xil turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarganda va sotganda, bu firmalar sanoatni tashkil qiladi.

Kompaniyaning ishlab chiqargan mahsulotlarining qancha miqdorda talabi borligini ko'rsatadigan egri xaridorlar individual talabning egri deb ataladigan har bir mahsulot bahosida firmalar. Agar alohida firma talabning egri chizig'ini bilsa, unda sotish hajmini va undan olingan daromadni aniqlash qiyin bo'lmaydi.

Ammo haqiqiy hayotda siz alohida firma emas, balki butun sanoatning bozor talabini o'rnatishingiz mumkin. Mahsulot narxini o'zgartirganda ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish hajmini aniqlash uchun firma boshqa sanoat kompaniyalari qanday harakat qilishini bilishi kerak( chunki kompaniyaning harakatlariga bo'lgan munosabati, albatta, uning sotish darajasiga ta'sir qiladi), ya'ni.bozor tuzilishini bilish. "Iqtisodiyot" kursida to'rtta nazariy jihatdan mumkin bo'lgan bozor tuzilmalari ko'rib chiqiladi va ular mavjud bo'lgan bozor tuzilmalarining aksariyat qismini qamrab oladi:

1) mukammal raqobat;

2) monopoliya;

3) monopolistik raqobat;

4) oligopoliya.

Ushbu bozor tuzilmalarida alohida firmaning ishlashini tahlil qilishdan oldin, biz ushbu tuzilmalarga xos bo'lgan printsiplarga e'tibor qaratamiz.
 Raqobat ko’rinishlari va turlari
1. Mukammal raqobat
Muvaffaqiyatli raqobat juda ko'p kichik sotuvchilar va bir xil (bir xil) tovarlarning xaridorlari faoliyat yuritadigan faoliyat sohalarida mavjud bo'lib, ularning hech biri mahsulot narxiga ta'sir qila olmaydi.

Bu erda narx talab va taklifning erkin o'yinlari bilan ularning bozor qonunlariga muvofiq belgilanadi. Ushbu turdagi bozor "erkin raqobat bozori"deb ataladi.

Ko'p sonli xaridor va sotuvchilarning mavjudligi, ularning hech biri bozorda qolgan sotuvchiga qaraganda bozor haqida ko'proq ma'lumotga ega emasligini anglatadi, bozorda mavjud bo'lgan narx darajasini aniqlaydi, bu o'zgarish o'z kuchidan tashqarida, chunki bozor har bir daqiqada narxni belgilaydi. Bu holat yangi sotuvchilarga teng sharoitlarda (narx, texnologiya, huquqiy shartlar) mavjud sotuvchilar bilan mahsulot ishlab chiqarishni boshlashga imkon beradi. Boshqa tomondan, sotuvchilar erkin bo'lishi mumkin va bozorni tark etishi mumkin, bu esa bozordan erkin kirish imkoniyatini nazarda tutadi "bozor" harakatining erkinligi bozorda har doim ishlab chiqaruvchilar sonining o'zgarishi uchun sharoit yaratadi. Shu bilan birga, qolgan sotuvchilar bozorni nazorat qilish imkoniga ega emaslar, chunki ular kichik ishlab chiqarishni va juda ko'p narsalarni anglatadi.

Keling, mukammal raqobat bozorining asosiy xususiyatlarini shakllantiramiz:

- ko'plab kichik sotuvchilar va xaridorlar,

- sotilgan mahsulot barcha ishlab chiqaruvchilar uchun bir xil bo'ladi va xaridor xaridni amalga oshirish uchun har qanday sotuvchini tanlashi mumkin,

- sotib olish va sotish narxi va hajmi ustidan nazorat qilish ishonchsizlik bozor sharoitida o'zgarishlar ta'siri ostida bu qadriyatlar doimiy tebranishlar uchun shart-sharoitlar yaratadi,

- bozorga "kirish" va "g'amxo'rlik"ning to'liq erkinligi.

Haqiqiy iqtisodiy haqiqatda, yuqorida aytib o'tilganidek, qat'iy nazariy ma'noda mukammal raqobat bozori deyarli yuzaga kelmaydi. Bu "ideal" struktura deb ataladi, bu erkin raqobat aslida mavjud bo'lgan bozorlar faqat ko'proq yoki kamroq darajada harakat qilishi mumkin bo'lgan mavhum g'oya sifatida ko'proq mavjudligini anglatadi. Shunga qaramay, iqtisodiy amaliyotda ushbu bozor tuzilmasining mezonlari (masalan, qimmatli qog'ozlar bozori yoki qishloq xo'jaligi bozori) uchun eng mos bo'lgan ayrim tovarlar bozorlari mavjud. Bu erda sotuvchilar va xaridorlar soni juda katta va ular etarli" kichik " noyob istisnolardan tashqari, hech bir shaxs yoki guruh bozorni qimmatli qog'ozlar yoki qishloq xo'jaligi mahsulotlarining alohida turlari bo'yicha nazorat qila olmaydi. Bundan tashqari, ushbu bozorlardagi tovarlar barcha ishlab chiqaruvchilar uchun mutlaqo bir xil va ular bozorda o'zgarishlar haqida to'liq ma'lumotga ega. Bularning barchasi bunday bozor uchun maxsus – "birja" – tashkilotning shakli (qishloq xo'jaligi mahsulotlarining tovar birjasi yoki fond birjasi) uchun foydalanish zarurligini tasdiqlaydi.

Bozorda raqobat mavjud bo'lsa, ishlab chiqaruvchilar maksimal foyda olish uchun ishlab chiqarish birligiga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga intiladi. Natijada, ishlab chiqaruvchi va uning daromad savdo hajmini oshiradi narxini kamaytirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunga erishishning eng samarali usuli-ilmiy va texnologik takomillashtirish va ishlab chiqarishda yangi mahsulotlardan foydalanish. Ilmiy va texnologik yutuqlarni joriy etish mehnat unumdorligini oshirishga imkon beradi, bu esa narxlarni kelajakda pasayishiga olib keladi, biroq innovator firmasiga ko'proq daromad keltiradi.

Raqobat ishlab chiqaruvchilardan bozorni egallash uchun taklif qilingan tovarlar va xizmatlarning doimiy xilma-xilligini rag'batlantiradi. Sotish uchun taklif etilayotgan mahsulotlar turlarini kengaytirish ham butunlay yangi tovarlar va xizmatlarni yaratish, ham alohida mahsulotni farqlash orqali amalga oshiriladi.

Ishlab chiqaruvchilar bozorda xaridor uchun doimiy kurash olib boradilar. Bunday kurashning natijasi-iste'mol talabini har tomonlama va har tomonlama o'rganib chiqadigan va tovarlarni sotishning yangi shakllari va usullarini yaratadigan savdolarni rag'batlantirish siyosati. Bularning barchasi, bir tomondan, kompaniyaning foydasini oshiradi, ikkinchidan, xaridorning barcha istaklari va ehtiyojlarini qondiradi. Natijada, iste'molchi va umuman jamiyat g'alaba qozonadi.1

To'liq raqobatbardosh bozor nazariyasi har qanday o'zgarishlarsiz individual haqiqiy sanoat uchun ishlatilishi mumkin yoki boshqa bozor tuzilmalariga ta'sir ko'rsatadigan naqshlarni aniqlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Kompaniyaning mukammal raqobat sharoitida xatti-harakatlarini ko'rib chiqishda biz ikkita asosiy taxminlardan kelib chiqishimiz kerak:

1) alohida kompaniyaning ishlab chiqarish hajmi juda kam (butun sanoatni ishlab chiqarish bilan solishtirganda va bunday chegaralar doirasida o'zgarib turadi, bu uning sotadigan tovarlar narxiga ta'sir qilmaydi;

2) biz ko'rib chiqayotgan firma faoliyat yuritadigan sanoat kirish va chiqish uchun bepul. Bu shuni anglatadiki, har qanday firma, agar xohlasa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni boshlashi va sanoatga kirishi yoki ushbu mahsulotni ishlab chiqarishni to'xtatishi va sanoatni tark etishi mumkin. Sanoatga qo'shilgan firmalar ushbu echimlarga hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi.

Birinchi taxmindan kelib chiqadiki, alohida firma talabining egri gorizontal, ya'ni alohida kompaniyaning mahsulotlariga bo'lgan talab mutlaqo moslashuvchan. Bunday talab egri firma ma'lum bir narxda har qanday mahsulotni sotishi mumkin degani emas. Talabning mutlaq egiluvchanligi ishlab chiqarishni kengaytirish doirasida firma mahsulot narxiga ta'sir qilmasligi ma'nosida qabul qilinishi kerak.

Xarajatlar kabi, biz umumiy va o'rtacha daromad (biz ilgari bergan marginal daromad aniqlash) tushunchalarni joriy):

– jami daromad – TR) - tovarlarning barcha birliklarini sotishdan tushadigan daromadlarning umumiy summasi. Agar q sotilgan bo'lsa mahsulotlar va etkazib beruvchilarning lentasini yanada aniqroq qurish uchun birlik uchun, keyin TR = q x r ;

– o'rtacha daromad – AR) - sotilgan mahsulotlarning birligiga olinadigan daromad. Shubhasiz, mukammal raqobat sharoitida o'rtacha daromad sotilgan tovarlar narxiga teng.

Marginal daromad (MR) tovarlarning qo'shimcha birligini sotishdan olingan miqdor sifatida belgilanganligi sababli, MR mutlaqo raqobatbardosh bozor sharoitida tovarlarning narxiga teng deb xulosa chiqarish mumkin.

Yuqorida aytib o'tilganidek, agar alohida firmaning xatti-harakati sotilgan mahsulot narxiga ta'sir qilmasa, unda bu firma uchun talab egri, o'rtacha daromad egri va marginal daromad egri bir xil bo'ladi. Ular sotilgan mahsulotning narxiga mos keladigan darajada chizilgan bir xil gorizontal chiziqni ifodalaydi. Agar mukammal raqobat sharoitida narx marginal daromadga teng bo'lsa ,unda kompaniyaning daromadini maksimal darajada oshirish uchun (universal 2-qoida asosida) narx marginal xarajatlarga teng bo'lishi kerak.
2. Monopoliya