Buxoro muxandislik-texnologiya instituti

Ma`napoliya turlari

IDavlatning antimonopol siyoati – monopoliyalar faoliyatini cheklash, tartibga solish va raqobatchilik muhitini vujudga keltirishga karatiladi. Bu siyosatuz ifodasini antimonopol qonunlarda topadi.

Narx bozor kategoriyasi bo`lib, tovarlar ayirboshlanganda yuz beradigan munosabatlarni anglatadi. Narx – tovar qiymatining puldagi ifodasi, qiymatning bozordagi ko`rinishidir.

NARX – talab va tklifning muayyan nisbatida, tovar (xizmati)ni ishlab chiqarishga ketgan iqtisodiy resurs xarajatlari xamda uning nafliligining pul ko`rinishida ifodalanishi.

Qiymat

Raqobat

Talab va taklif

Naflik

Kiymatni xisobga olish

Xisob –kitobni amalga oshirish

Muvozanatlikni ta'minlash

Tartibga solish

Taqsimlash

Raqobat vositasi

Ijtimoiy ximoyalash

Bozor munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun raqobat ob'ektiv-majburiy xususiyatga ega bo'lgan hodisa, lekin, avvalambor, bu tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar uchundir. Raqobat haqiqatlari korxonalarni yangi ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy etishga, mehnat unumdorligini oshirishga va mahsulot tannarxini saqlashga yoki kamaytirishga majbur qilmoqda. Boshqacha aytganda, raqobat mahsulot tannarxini pasaytirishga, resurslarni tejashga yordam beradi, foydalanilgan ishlab chiqarish omillarini oqilona birlashtirishga imkon beradi.

Sog'lom bozor raqobati sharoitida har qanday tadbirkorlik sub'ekti faoliyati ikki tomonlama nazorat qilinadi - ichki va tashqi. Raqobatchilar tomonidan bilvosita tashqi nazorat shafqatsiz va xolisdir. Korxonaning raqobatbardoshliligi, oxir-oqibat, iste'molchi tomonidan baholanadi, tanlovda ma'lum bir ishtirokchining tovarlari, xizmatlariga ustunlik beriladi.

Iqtisodiy nazariyada raqobat tushunchasining bir nechta ta'rifi mavjud.

Davlatning narx siyosati – bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida narxlarni erkinlashtirish va milliy bozor narxlarini jaxon bozori narxlariga yaqinlashtirishga qaratiladi.

Davlatning narx siyosati – bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida narxlarni erkinlashtirish va milliy bozor narxlarini jaxon bozori narxlariga yaqinlashtirishga qaratiladi.

Xomashyo bilan maxsulot ayrim turlari narxlari o’rtasidagi nomutanosiblikni yumshatish

Xomashyo bilan maxsulot ayrim turlari narxlari o’rtasidagi nomutanosiblikni yumshatish

Narx bilan axoli daromadlari va korxonalar foydasi o’rtasidagi mutanosiblikka erishish

Investitsion tovarlar, iste'mol tovarlari va xizmatlar narxlarining oqilona nisbatini ta'minlash

Ishlab chikarish vositalari, xalk iste'mol tovarlari, bajarilgan ishlar va xizmatlarning erkin narxlari xamda tariflariga o’tish

Milliy bozor narxlarini jaxon bozori narxlariga yakinlashtirish.

Narxlarni birdaniga yoki “esankiratadigan” tarzda kuyib yuborish

Narxlarni birdaniga yoki “esankiratadigan” tarzda kuyib yuborish

Narxlar usishini suniy ravishda tuxtatib kuyish

Narxlarni davlat tomonidan tartibga olish va nazorat kilishni ma'lum darajada saklab kolish

Narxlarni asta – sekinlik bilan va bokichma – boskich erkinlashtirish.

Uzbekistonda iktisodiyotni islox kilishning uziga xos tamoyillari, mamlakatdagi iktisodiy vaziyat va axolining turmush darajasi xisobga olinib, narxlarni boskichma – boskich erkinlashtirish yuli tanlab olindi.

Uzbekistonda iktisodiyotni islox kilishning uziga xos tamoyillari, mamlakatdagi iktisodiy vaziyat va axolining turmush darajasi xisobga olinib, narxlarni boskichma – boskich erkinlashtirish yuli tanlab olindi.

1-bosqich: (1992 y boshidan) – bu davrda ancha keng turdagi investitsion tovrlar, ayrim iste'mol tovarlari va xizmatlarning erkin narxlari va tariflariga o`tildi. Cheklangan doiradagi xalk iste'mol tovarlari narxlari ayrim turdagi xizmatlar tariflarining yuqori chegarasi belgilab qo`yildi.

1-bosqich: (1992 y boshidan) – bu davrda ancha keng turdagi investitsion tovrlar, ayrim iste'mol tovarlari va xizmatlarning erkin narxlari va tariflariga o`tildi. Cheklangan doiradagi xalk iste'mol tovarlari narxlari ayrim turdagi xizmatlar tariflarining yuqori chegarasi belgilab qo`yildi.

2-boskich: (1993y)da ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish toxtatildi. Davlat tomonidan katiy belgilanadigan va tartibga solib turiladigan tovar (xizmatlar) soni ancha kiskardi.

2-boskich: (1993y)da ulgurji narxlarni davlat tomonidan tartibga solish toxtatildi. Davlat tomonidan katiy belgilanadigan va tartibga solib turiladigan tovar (xizmatlar) soni ancha kiskardi.

3-bosqich: (1994y oktyabr-noyabr)da xalk iste'mol tovarlari asosiy turlari narxlari erkin ko`yib yuborildi, transport va kommunal xizmatlarning tariflari oshirildi.

Raqobat — bozor subʼektlari iqtisodiy manfaatlarining toʻqnashuvidan iborat boʻlib, ular oʻrtasidagi yuqori foyda va koʻproq naflilikka ega boʻlish uchun kurashni anglatadi. Shu o’rinda, biz tomondan IV-bobda bildirilgan fikr-mulohazalarni yana bir bor esga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ya’ni, mukammal raqobatli bozor sharoitida narxning shakllanishida talab va taklifning ta’sirida, A.Marshall ta’kidlaganidek, so’nggi qo’shilgan naflilik va ishlab chiqarish xarajatlari emas, balki ijtimoiy zaruriy naflilik va ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari yotadi.

Talab va taklifning muvozanati mukammal raqobat bozoridagi narxning shakllanishiga muvofiq keladi.

Raqobat — mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi (korxona)lar oʻrtasida tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda oʻz mavqeini mustahkamlash uchun kurash. P. koʻp qirrali iqtisodiy hodisa boʻlib, u bozorning barcha subʼyektlari oʻrtasidagi murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi R. oʻzlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori nd/shshrda sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni yetkazib beruvchilar oʻrtasidagi R. bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot toʻliq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon boʻladi.

Raqobat isteʼmolchilar oʻrtasida ham yuz berib, tovarlarni qulay va arzon baholarda sotib olishga qaratiladi, yaʼni haridor har bir sarflangan pul birligi evaziga koʻproq naflilikka ega boʻlishga harakat qiladi, arzon va sifatli tovarni tezroq sotib olish uchun kurashadi. R.da ishlab chiqaruvchilar oʻrtasida sarflangan harajatlarga koʻproq foyda olish, shu foyda orqasidan quvish natijasida tovarlarni sotish doiralari, yaʼni qulay bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari uchun kurash boradi. R. asosida ishlab chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida alohidalashuvi va mustaqil boʻlishi, manfaatlar toʻqnashuvi yotadi. Chunki har bir mulk egasining oʻz manfaati boʻlib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va boshqa barcha sohalardagi faoliyati shu manfaatga boʻysundirilgan boʻladi. R. mavjud boʻlishining yana bir sharti — bu tovarpul munosabatlarining , maʼlum darajada rivojlangan bozor tizimining boʻlishidir. Shu sababli R.ning asosiy sohasi bozor hisoblanadi.