Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

 
20-rasm. J-68 chanli qovurish qozoni 
 
      Moyni  ajratib  olish.  Mezgadan  moyni  ajratib  olishda  presslash  (siqish)  yoki 
organik  erituvchilar  yordamida  ekstraksiyalash  usullari  qo'llaniladi.  Odatda,  bu 
usullarning ikkalasidan ham ketma-ketlikda foydalaniladi. 
Moyni  ajratib  olishning  presslash  usuli.  Mezgadan  moyni  siqib  olish  uchun  turli 
konstruk-siyalardagi  shnekli  presslar  qo'lla-niladi.  Shnekli  press  (5.8-rasm)  yig'ma 
konstruksiyali silindr va shnekli valdan tashkil topgan. Yig'ma konstruksiyali silindr-
zeyer  uni  hosil  qiluvchi  bo'ylama  plastinkalar  orasidan  presslangan  moy  chiqadigan 
darajada  ochiq  (tirqish)  qilib  yasalgan.  Shnekli  val  1  alohida  vintli  zvenolardan, 
ularga yondashib turadigan pichoqlar 5 va zeyerli baraban 3 dan tashkil topgan. Vintli 
zvenolar  val  uzunasi  bo'ylab  silindrsimon  yoki  konussimon  oraliq  halqalar  va 
diafragmalar  bilan  ajratilgan.  Bu  presslash  davomida  presslanayotgan  mezganing 
zichlanish me'yorini ta'minlaydi. 
      Mezga  yig'ma  silindrning  qabul  qilish  qismiga  ta'minlovchi  moslama  2  orqali 
kelib  tushadi  va  shnekli  valning  vintlari  4  orqali  shnekdan  chiqish  yo'nalishida 
harakatlanadi.  Bunda  shnekli  pressdagi  bosim  30  MPa  gacha,  mezganing  zichlanish 
darajasi  2,8  dan  4,4  baravargacha,  presslash  vaqti  (davomiyligi)  esa  78-225 
sekundgacha yetadi. 

---

81 
 
          
 
21-rasm. Shnekli press. 
  
 
Presslash  bosimi  va  chiqadigan  kunjara  moyliligiga  qarab  shnekli  presslar 
ikkiga bo'linadi: forpresslar va ekspellerlar.
 
Forpresslardan chiqadigan kunjaraning moyliligi 15-17% ni tashkil etadi.  
Odatda,  forpresslar  ekstraksion  zavodlarning  texnologik  sxemalarida  keng 
qo'llaniladi.  Ular  bir  sutkada  70-801  urug'ni  qayta  ishlashi  mumkin.  Fopresslarda 
shnekning  aylanish  harakati  chastotasi  18-36  miir1,  chiqadigan  kunjara  chig'anog'i 
qalinligi  8-12  mm,  presslanish  vaqti  80  sekund  atrofida.  Ishlab  chiqarishda  keng 
qo'llaniladigan bunday forpresslardan biri MP-68 forpressidir. 
Hozirgi  paytda  ishlatilayotgan  eng  zamonaviy  shnekli  presslardan  R3-MOA-10 
shnekli  pressining  ish  unumdorligi  (qayta  ishlanadigan  kungaboqar  urug'i  bo'yicha) 
300  t/sut  bo'lib,  undagi  shnekning  aylanish  chastotasi  42-72  min"1,  bu  press  R-3 
MOA agregati tarkibiga chanlarining diametri 3000 mm va umumiy qovurish yuzasi 
80 m2 bo'lgan yetti chanlik qovurish qozoni bilan birgalikda kiradi. 
      Ekspellerlardan chiqadigan kunjaraning moyliligi 4-7% ni tashkil etadi. Bunda bir 
sutkada 18-301 urug' qayta ishlanadi, Ekspellerlarda shnekning aylanish chastotasi 5-
18 min'1, chiqadigan kunjara chig'anog'i qalinligi 3-5 mm, presslanish vaqti 220-225 
sekund atrofida. 

---

82 
 
Ekstraksiya  usulida  moyni  ajratib  olish.  Presslash  usulida  (hatto  ekspellerlar 
qo'llanilganda  ham)  mezgani  to'liq  yog'sizlantirib  moy  olishning  iloji  yo'q.  Moyni 
deyarli to'la ajratib olishni ta'minlaydigan birdan bir usul bu ekstraksiya usulidir. 
Organik  erituvchi  yordamida  moyni  maksimal  miqdorda  ajratib  olishni 
ta'minlash  maqsadida  forpressdan  chiqqan  kunjaraga  bargcha-simon,  granula  yoki 
dag'al kukun, krupasimon shakl beriladi. 
Ekstraksion jarayonning umumiy sxemasi 5.9-rasmda ko'rsatilgan. 
O'simlik moylarini ekstraksiyalashda erituvchilar sifatida qaynash harorati 63-
75 °C bo'lgan A markali ekstraksion benzin va nefras qo'llaniladi. 
          O'simlik  moylarini  ekstraksiyalash  ekstraksiyalanayotgan  material  va 
erituvchining ta'sirlashuvi xarakteriga asosan, uch asosiy usulga bo'linadi: 
- 
ekstraksiyalanayotgan 
materialni 
qarama-qarshi 
(teskari) 
oqimda 
    harakatlanayotgan erituvchiga botirib ekstraksiyalash usuli; 
- 
ekstraksiyalanayotgan 
materialga 
qarama-qarshi 
oqimda 
erituvchini 
    ko'p bosqichli (pog'onali) purkab sug'orish usuli; 
- 
aralash 
usul-birinchi 
bosqichda 
material 
konsentrlangan 
mitsellaga 
botirib  ekstraksiyalanadi,  ikkinchi  bosqichda  esa  konsentrlangan  mitsella  va  toza 
erituvchini ko'p pog'onali sepish usuli qo'llanilib, material yog'sizlantiriladi. 
Ekstraksiyalashning boshqa usullari juda kam tarqalgan. 
 
 
 
 

---

83 
 
      
Birinchi  usulning  afzalligi-ekstraksiyaning  yuqori  tezlikda  amalga  oshishi  va 
jarayonning  ko'p  davom  etmasligi,  ekstraksion  apparat  konstruksiyasining  soddaligi 
hamda  apparat  geometrik  hajmdan  foydalanish  koeffitsiyentining  yuqoriligi  (95%). 
Geometrik  hajmdan  samarali  foydalanish  ekstraktorda  havo  va  erituvchi  bug'lardan 
portlovchi  aralashmalar  hosil  bo'lishiga  yo'l  qo'ymaydi.  Shu  bilan  birga  bu  usulning 
kamchiliklari  ham  bor:  mitsellaning  konsentratsiyasi  kichik  (15-20%),  mitselladagi 
aralashmalar  miqdori  yuqori,  bunda  qo'llaniladigan  ekstraktorlar  esa  balandligi 
bo'yicha katta gabarit o'lchamlarga ega bo'ladi. Ikkinchi usulning afzalligi shundaki, 
bunda  toza,  yuqori  konsentratsiyali  (35-40%)  mitsella  olinadi,  bu  o'z  navbatida 
mitsellani  distillatsiyalashda  zarur  bo'ladigan  issiqlik  sarfini  kamaytirishga  imkon 
beradi.  Bunda  qo'llaniladigan  ekstraktorlarning  balandligi  bo'yicha  gabarit  o'lchami 
katta emas. 
Bu  usulning  kamchiligi  -  ekstraksiya  jarayonining  uzoq  davom  etishi, 
qo'llaniladigan  ekstraksion  apparatlar  konstruksiyasining  murakkabligi  hamda 
apparat  geometrik  hajmidan  foydalanish  koeffitsiyentining  kichikligi  (45%).  Asosiy 
kamchiliklardan  biri  apparat  ichida  havo  va  erituvchi  bug'laridan  portlovchi 
aralashmalar hosil bo'lishi mumkinligi bilan bog'liqdir.  
Moylilik darajasi yuqori bo'lgan materiallarni ekstraksiyalashda aralash usulni 
qo'llash  tavsiya  etiladi.  ND-  1250  (modernizatsiyalashgan)  verti-kal  shnekli 
ekstraktori  (5.10-rasm)  birinchi  usul,  ya'ni  materialni  erituvchiga  botirib 
ekstraksiyalasb usuliga, asosan, ishlatiladi.