Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

Un texnologiyasi 
Un
-  donni  maydalash  yoki  tortish  (yanchish)  yo‘li  bilan  olinadigan 
mahsulotdir. Tortish jarayonida dondan kepagi va murtagi ajratiladi va endospermasi 
kerakli darajagacha maydalanadi (yanchiladi). 

---

207 
 
Xossalari va tayinlanishiga ko‘ra un nonbop va makaronbop tiplarga bo‘linadi. 
Unning  navi  100kg  dondan  olingan  miqdori,  ya‘ni  chiqishi  bilan  belgilanadi. 
Bug‘doy donidan oliy, birinchi, ikkinchi va jaydari, javdar donidan-elanma, sidirma, 
jaydari un navlari olinadi. 
Un  tortish
  deb,  donni  qayta  ishlab  un  olish  texnologik  jarayoni  majmuasiga 
aytiladi,  bu  un  standart  talablarini  qoniqtirishi  va  yuqori  iste‘molboplik  xossalariga 
ega bo‘lishi kerak. 
Donni  qayta  ishlash  jarayoni  ikki  asosiy  bosqichdan  iborat:  donni  tortishga 
tayyorlash  va  un  tortish.  Donni  tortishga tayyorlash  turli  turkumlardagi  don  sifatini 
aniqlash  va  ulardan  tortish  uchun  aralashma  tayyorlash,  donni  ifloslantiruvchi 
arlashmalardan  tozalash,  murtak  va  qobiqdan  ajratish,  gidrotermik  ishlov  berib, 
konditsi-yalash bosqichlaridan iborat. 
Tegirmonlarga  olib  kelinadigan  don  turkumlarining  sifati  va  texnologik 
xossalari  turlicha  bo‘lishi  mumkin.  Standart  talablarini  qoniqtiruvchi  un  ishlab 
chiqarish  uchun,  bir  don  sifatini  boshqasi  hisobidan  yaxshilash  uchun  aralashtirish 
yo‘li  bilan  tortish  turkumlari  olinadi.  O‘lchamlari  va  aerodinamik  xossalari  bilan 
dondan farq qiladigan aralashmalarni tozalash separatorlarda amalga oshiriladi. Don 
massasi ketmaketlikda elaklardan o‘tkaziladi va yuqoriga yo‘nalgan havo oqimi bilan 
puflanadi. Havo oqimining tezligi donning tezligidan pastroq bo‘lganligi tufayli don 
qoladi, yengil aralashmalar esa havo oqimi bilan ketadi. 
Shakli  va  uzunligi  bilan  dondan  farq  qiladigan  arlashmalar  triyerlarda 
ajratiladi. Bu jihozlarning ishchi organi aylanadigan barabandan iborat bo‘lib, uning 
slindrik  yuzasida  uyachalar  mavjud.  Kalta  o‘lchamli  arlashmalarni  ajratishda 
barabanning  uyachalari  don  o‘lchamidan  kichik  bo‘lganligi  tufayli,  aralashmalar 
uyachalarda  qoladi  va  chiqarib  lotokka  tashlanadi,  tozalangan  don  esa  o‘tib  ketadi. 
Uzun  o‘lchamli  aralashmalarni  ajratishda  barabanning  uyachalari  don  o‘lchamiga 
mos keladi, shuning uchun don uyachalarda qoladi, arlashmalar esa o‘tib ketadi. 
Don  massasida  yig‘imterim  paytida  tushib  qolgan  shag‘al,  tosh  bo‘lakchalari 
mavjud bo‘lishi mumkin. Ularni ajratish uchun maxsus toshajratgichlar qo‘llaniladi. 

---

208 
 
Metall  aralashmalardan  tozalash  uchun  doimiy  magnitli  yoki  elektromagnitli 
separatorlar  qo‘llaniladi.  Texnologik  jarayonda  magnitli  tozalash  ko‘p  marotaba 
takrorlanadi. 
Separatorlar,  triyerlar  va  boshqa  tozalovchi  jihozlardan  o‘tkazilgan  don 
massasida chang va boshqa ifloslantiruvchilar mavjud bo‘ladi. Mashinalarning ishchi 
organi  ichki  yuzasi  najdakli  yoki  tunikasimon  po‘latdan  iborat  qamchinli  yoki 
cho‘tkali  baraban  hisoblanadi.  Baraban  ichiga  tushayotgan  don,  aylanayotgan 
qamchinlar  yoki  cho‘tkalar  bilan  ilib  olinadi  va  silindrik  yuzaga  tashlanadi. 
Qamchinlar  va  baraban  yuzasi  bilan  ko‘p  marotabali  zarblar  va  jadal  ishqalanish 
natijasida  donning  yuzasi  tozalanadi.  Mashinadan  chiqqan  paytda  ajratilgan  yengil 
aralashmalarni havo olib ketadi. 
Navli  un  tortishda  don  yuviladi,  unga  gidrotermik  ishlov  beriladi,  bunda  don 
namlanadi  va  namiqtiriladi.  Jarayonning  maqsadi  qobiqlarni  namlash  natijasida 
elastikligini ta‘minlashdan iborat. Elastik qobiqning mag‘iz bilan bog‘liqligi susayadi 
va  tortish  vaqtida  uni  yirik  o‘lchamlarda  ajratish  osonlashadi.  Aks  holda  tortish 
jarayonida qobiq mayin maydalanib, unning kuldorligini oshiradi. Donning dastlabki 
sifatiga  ko‘ra  konditsiyalashning  turli  usullari  mavjud.  Sovuq  konditsiyalashda  don 
18-20˚C  va  35˚C  haroratga  ega  suv  bilan  yuviladi,  namiqtirish  uchun  12-14  soat 
qoldiriladi. Bu usul kalta cho‘ziluv-chanlik kleykovinaga ega donga ishlov berishda 
qo‘llaniladi.  Don  kuchsiz  kleykovinaga  ega  bo‘lgan  holda,  uni  kuchaytirish 
maqsadida  fermentlar  faolligini  pasaytirish  lozim.  Bunda  issiq  konditsiyalash 
qo‘llaniladi.  Namlangan  don  50-60˚C  haroratga  ega  konditsionerlarda  keyingi 
sovutish  bilan  yetiltiriladi.  Shundan  so‘ng  sovuq  konditsiyalash  davomiyligidan 
qisqaroq  muddatda  namiqtiriladi.  Suv  bug‘idan  foydalanib,  tezlashtirilgan  usulda 
ham konditsiyalash mumkin.  
Bug‘doydan navli un tortishda kengaytirilgan sxema qo‘llani-ladi. U quyidagi 
jarayonlarni  qamrab  oladi:  dastlabki  separatsiyalash,  triyerlar  va  toshushlagichlarda 
tozalash,  don  yuzasini  birinchi  tozalash,  ikkinchi  separatlash,  yuvish,  birinchi 
konditsiyalash,  don  yuzasini  ikkinchi  marta  tozalash,  uchinchi  marta  separatlash, 
sovuq usulda ikkinchi marta konditsiyalash, uchinchi marta don yuzasini tozalash. 

---

209 
 
Un tortish asosiy donni maydalash va qobiqlarini endospermdan ajratish orqali 
amalga oshiriladi. Tortishning bir martalik va takroriy usullari mavjud.