Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

             
 
Yog' va moylarni qayta eterifikatsiyalash 
Asilglitserinlar  tegishli  katalizatorlar  (natriy  metilat,  natriy  etilat,  natriy 
gidroksidi,  kalsiy  oksidi,  fermentlar  va  h.k)  ishtirokida  asillar  (yog'  kislotalari 
qoldiqlari)  almashinuvi  reaksiyasiga  kirishish  xususiyatiga  ega.  Bu  reaksiya  qayta 
eterifikatsiyalanish  (omixtalanish)  reaksiyasi  deb  ataladi  Qayta  eterifikatsiyalanish 
natijasida yog'larning triasilglitserinli tarkibi (TAG tarkibi) o'zgaradi va demak, fizik-
kimyoviy  xossalari  ham  o'zgaradi.  Hozirgi  paytda  qayta  eterifikatsiyalash-yog'larni 
modi-fikatsiyalashning eng ilg'or va iqbolli usullaridan hisoblanadi. 
Asillar  almashinuvi  triasilglitserinlar  molekulalari  orasida  (molekula-lararo 
qayta  eterifikatsiyalanish)  va  bir  molekulalarning  o'zida  (molekular  qayta 
eterifikatsiyalanish)  harn  sodir  bo'lishi  mumkin.  Har  xil  tarkibli  triasilglitserinlar 
orasidagi qayta eterifikatsiyalanish reaksiyasini quyida-gicha tasvirlash mumkin: 
 
 
 
Qayta  eteriftkatsiyalanish  jarayonida  triasilglitserinlardagi  asil  guruh-lari 
almashinuvi  molekular  hamda  molekulararo  qayta  eterifikatsiya-lanishlarning 
natijasidir.  Ko'rinib  turibdiki,  qayta  eterifikatsiyalashda  triasilglitserinlardagi  yog' 

---

113 
 
kislotalari tarkibi o'zgarmaydi, balki faqatgina ularning joylashuv tartibi o'zgaradi. Bu 
esa  ma'lum  texnologik  xususiyatlarga  ega  bo'lgan  (qattiqligi,  suyuqlanish  harorati, 
plastik xususiyatlari bo'yicha) va shu bilan birga funksional yog' mahsulotlari ishlab 
chiqarish uchim juda keng imkoniyatlar yaratadi. Suyuqlanish harorati yuqori bo'lgan 
jonivorlar yog'i hamda suyuq o'simlik moylari aralashmalarini qayta eterifikatsiyalash 
natijasida  plastik  konsistensiyaga  ega  bo'lgan  va  shu  bilan  birga  linol    kislotasi 
miqdorining  yuqoriligi  bilan  ajralib  turadigan  modifikatsiyalangan  yog'lar  olish 
mumkin. 
 Qayta  eterifikatsiyalanish  jarayoni  quyidagi  bosqichlarni  o'z  ichiga  oladi 
(5.27-rasm):  komponentlarni  o'lchash,  moy  va  yog'lar  boshlang'ich  aralashmasini 
tayyorlash  va  qizdirish,  hosil  qilingan  aralashmani  ishqoriy  neytrallash, 
rafmatsiyalangan  aralashmani obdan quritish, katalizator  bilan aralashtirish  va  qayta 
eterifikatsiyalash.  Qayta  eterifikatsiyalash  jarayoni  0,5-1  soat  davomida  80-90  °C 
harorat  ostida  amalga  oshadi.  Katalizator  sifatida  natriy  metilat  yoki  natriy  etilat 
qo'llaniladi.  Uning  o'rtacha  sarfi  l  t  yog'ga  0,9-1,5  kg.  Qayta  eterifikatsiyalanish 
jarayoni  tugagandan  so'ng  katalizator  dezaktivatsiyalanadi.  Hosil  bo'lgan  tayyor 
mahsulot yuvib quritiladi. 
 
 
 
 

---

114 
 
Qayta  eterifikatsiyalashning  zamonaviy  texnologiyalaridan  biri  qattiq 
komponent  sifatida  stearin  hosil  bo'lgunicha  gidrogenlashtirilgan  yog' va  moylardan 
foydalanishdir.  Sunday  gidrogenizatlar  tarkibida  trans-izomerlangan  yog'  kislotalari 
qoldiqlari  deyarli  bo'lmaydi  va  ularning  suyuq  o'simlik  moylari  bilan  qayta 
eterifikatsiyalanishi  natijasida  yuqori  oziqaviylik  qiymatiga  ega  bo'lgan  har  xil 
modifikatsiyalangan yog'lar ishlab chiqarish mumkin. 
Margarin  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  uchun  qo'llaniladigan  qayta 
eterifikatsiyalangan  yog'lar quyidagi ko'rsatkichlarga  ega  bo'lishi  kerak: suyuqlanish 
harorati 25-35 °C; 15 °C haroratdagi qattiqligi 30-130 g/sm; 20 °C haroratdagi qattiq 
triasilglitserinlar  miqdori  6-20%.  Qayta  eterifikatsiyalangan  maxsus  yog'lardan  non 
va  qandolat  mahsulotlari,  sut  yog'lari,  kakao  moyi  analoglari  ishlab  chiqarishda 
foydalaniladi.