Buxoro muhandislik-texnologiya instituti

 
6-Mavzu. Qattiq o‘simlik moylari ishlab chiqarish. 
Sanoatda ma'lum bir texnologik talablarga muvofiq yuqori suyuqlanish harorati 
va  plastik  xususiyatlarga  ega  qattiq  yog'larga  (margarin,  konditer,  kulinar  yog'lari, 
sovunlar,  stearin  va  h.k.  lar  ishlab  chiqarish  uchun)  bo'lgan  ehtiyoj  kundan  kunga 
o'sib  borayotir.  Ammo  hayvon  yog'lari  va  boshqa  tabiiy  qattiq  yog'lar  (kokos, 

---

107 
 
palmoyadro  yog'lari)  resurslari  kamligi  tufayli  hozirgi  paytda  suyuq  o'simlik 
moylarini  (kungaboqar,  paxta,  soya,  indov  va  boshqa  moylar)  gidrogenlash  hamda 
qayta  eterifikatsiyalash  usullari  bilan  ishlab,  qattiq  (ma'lum  suyuqlanish  harorati  va 
qattiqlikka  ega  bo'lgan)  yog'lar  olish  texnologiyalari  qo'llaniladi.  Yog'  va  moylarni 
gidrogenlashdan  asosiy  maqsad-katalizatorlar  ishtirokida  asilglitserinlar  tarkibidagi 
to'yinmagan  yog'  kislotalarini  (asillarni)  vodorod  bilan  to'yintirib,  yog'  kislotalari 
tarkibini  o'zgartirish  va  demak  asilglitserinlar  tarkibi  va  xossalarini  o'zgartirishdir. 
Yuqorida  ta'kidlab  o'tilganidek,  bu  jarayondan,  asosan,  suyuq  moy  va  yog'larni 
ma'lum  darajada  qotirishda  foydalaniladi.  Hosil  bo'lgan  mahsulotlar  (salomaslar) 
gidrogenlashdan  oldingi  mahsulotlardan  suyuqlanish  harorati,  qattiqligi,  oksidlanish 
ta'siriga chidamliligi (turg'unligi) bilan farq qiladi. 
Gidrogenlashda  asosiy  reaksiya  to'yinmagan  asillarning  vodorod  bilan 
to'yinishidir. Yog'lar gidrogenizatsiyasi-bu vodorod va katalizator ishtirokida amalga 
oshadigan  qator  reaksiyalarni  o'ziga  mujassam  etuvchi  jarayondir.  Bu  reaksiyalar 
quyidagilardir: 
1.  Asosiy  kimyoviy  reaksiya-asilglitserinlar  molekulasi  tarkibidagi  asillarning 
qo'shbog'ini vodorod biriktirib to'yintirish: 
 
 
Bu jarayon bosqichma-bosqich ma'lum tartibda (selektiv jarayon) yoki tartibsiz 
(noselektiv  jarayon)  amalga  oshadi.  Bunda  yog'  kislotalarining  to'yinmaganlik 
darajasi bosqichma-bosqich (selektiv jarayonda) yoki tartibsiz (noselektiv jarayonda) 
kamaya boradi: 

---

108 
 
                  
 
Selektiv  gidrogenizatsiya  jarayonida  avval  to'yinmaganlik  darajasi  yuqori 
bo'lgan  yog'  kislotalari  vodorod  bilan  to'yinadi.  Ko'rsatilayotgan  misolda  selektiv 
jarayonda  avval  linolen  kislotasi  vodorod  bilan  to'yinib  bo'lganidan  so'ng,  linol 
kislotasi  to'yina  boshlaydi,  undan  so'ng  olein  kislotasiga  navbat  yetib  keladi. 
Noselektiv jarayonda vodorod bilan to'yinishning bunday tartibi saqlanmaydi. Buning 
natijasida  gidrogenizat  tarkibida  o'ta  to'yinmagan  yog'  kislotalari  qoldiqlari  ham 
saqlanib qolishi mumkin. Bu salomaslarning konsistensiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. 
2.  Uglerod  zanjiridagi  qo'shbog'lar  migratsiyasi  pozitsion  izomerlar  hosil 
bo'lishiga olib kelishi mumkin: 
 
 
3.  Asilglitserinlar  tarkibiga  kiruvchi  yog'  kislotalari  qoldiqlarining  izoviy 
konfiguratsiyasining 
o'zgarishi 
(sis-trans 
izomerizatsiyasi):              
 
 
Gidrogenlashda  trans-kislotalarning  hosil  bo'lishi,  asosan,  ko'p-gina  o'simlik 
moylarining  struktura  komponenti  bo'lmish  linol  kislotasi  gidrogenizatsiyasi 
rnexanizmining 
o'ziga 
xos 
xususiyatlari, 
gidrogenizatsiya 
sharoitlari 
va 

---

109 
 
katalizatorlarning  xususiyatlari  bilan  bog'liqdir.  Traris-izomerlangan  asillar 
gidrogenlangan  yog'larning  qattiqligini  va  suyuqlanish  haroratini  oshirishda  ijobiy 
ahamiyat  kasb  etsa-da,  mahsulotlarning  oziqaviyligiga  va  zararsizligini  ta'minlashga 
salbiy  ta'sir  ko'rsatishi  aniqlangan.  Shu  sababli  gidrogenizatsiya  sharoitlari  va 
katalizatorlarni to'g'ri tanlashning aharniyati juda ham kattadir. 
Ishlab  chiqarishda  gidrogenizatsiya,  asosan,  nikel  va  mis-nikel  katalizatorlari 
ishtirokida, 180-240 °C harorat atrofida, atmosfera bosimi yoki yuqoriroq bosim (3-
5)-1,01 • 105 Pa, ba'zan hatto (20-25)-1,01 • 105 Pa bosim ostida amalga oshiriladi. 
Sanoatda  kukunsimon  nikel  katalizatorlari  ishlatiladi,  ko'pincha  nikel  katalizatorlari 
tashuvchisi  sifatida  kizelgur  qo'llaniladi.  Bunday  katalizatorlar  tabletkalar  sifatida 
ishlab  chiqariladi  va  qo'llashdan  oldin  maydalanadi.  Bunday  turdagi  dispers 
katalizatorlardan,  asosan,  oziqabop  gidrogenlashtirilgan  yog'lar-oziqabop  salomaslar 
ishlab  chiqarishda  foydalaniladi.  Mis-nikel  katalizatorlari  texnik  salomaslar  ishlab 
chiqarishda keng qo'llaniladi. 
Takomillashgan,  istiqbolli  katalizatorlarning  turlaridan  biri-bu  statsionar 
katalizatorlardir.  Ulardan  foydalanilganda  katalizatorning  moyli  suspenziyasini 
tayyorlash va katalizatorni ajratib olish uchun salomasni filtrlash jarayonlariga hojat 
qolmaydi. 
Statsionar  katalizatorlarning  xususiyatlari  (faolligi,  selektiviik  darajasi, 
izomerlash  xususiyati  va  h.k)  ular  qotishmasining  tarkibi  va  promotorlarning 
(qotishma tarkibiga kiritiladigan qo'shilmalarning) tabiati hamda nisbiy  midori bilan 
belgilanadi.  
Yog'  va  moylar  gidrogenizatsiyasining  prinsipial  texnologik  sxemasi  5.24-
rasmda keltirilgan. 
Gidrogenizatsiya uchun vodorod ishlab chiqarishning eng keng tarqalgan usuli-
bu  elektrolitik  bo'lib,  u  toza  vodorod  ishlab  chiqarish  imkonini  beradi.  Bunda 
elektrolizyorlarda  suv  emas,  balki  ishqor  va  kislotalarning  kuchsiz  eritmalari 
elektrolizlanadi. Vodorod gazgolderlarda saqlanadi. 

---

110 
 
Gidrogenlash  uchun  faqat  obdan  rafmatsiyalangan  moy  ishlatilishi  kerak, 
chunki har qanday aralashmalar katalizatorlar faolligining tez tushib ketishiga sabab 
bo'ladi. 
Sanoatda, asosan, uzluksiz gidrogenlash jarayonlari qo'llaniladi. 
Moylarni  dispers  katalizatorlarda  uzluksiz  gidrogenlash  uchun  turbinali 
aralashtirgichlar  bilan  jihozlangan  va  ketma-ket  ulangan  reaktorlardan  foydalaniladi 
(5.25-rasm). 
 
 
 
 
 
 

---

111 
 
Reaktor-kislotaga chidamli po'latdan yasalgan sferik tubli va qopqoqli silindrik 
apparat  1  bo'lib,  uning  ichida  59  min"1  chastota  bilan  aylanadigan  turbinali 
aralashtirgich  4,  bu  aralashtirgich  ostida  vodorodni  yuborish  uchun  mo'ljalangan 
barbotyor  5,  moyni  qizdirish  va  sovitishga  mo'ljallangan  oltita  zmeyevik  2 
o'rnatilgan.  Odatda,  sxema  bo'yicha  uchta  ketma-ket  ulangan  reaktorlar  batareyasi 
ishlatiladi. Qisman gidrogenlan-gan moy tashib o'tuvchi patrubkalar 3 orqali birinchi 
reaktordan ikkin-chisiga, so'ngra esa uchinchisiga o'tadi. Moyni gidrogenlash harorati 
oziqabop  salomas  uchun  210-230  °C,  texnik  salomas  uchun  240-250  °C.  Dispers 
katalizator  miqdori  11  moy  uchun  0,5  kg  dan  2  kg  gacha  (nikel  hisobida). 
Vodorodning reaktordagi bosimi 0,5 MPa. 
Moyni  statsionar  katalizatorlar  ishtirokida  gidrogenlash  uchun  kolonnali 
reaktorlar qo‘llaniladi. Apparat balandligi 10 m gacha bo'lgan vertikal silindr l bo'lib, 
uning  ichida,  taxminan  7  m  balandlikda  katalizator  korzinalari  2  o'rnatilgan. 
Katalizator ustida 1-1,5 m li gaz bo'shlig'i ko'zda tutilgan. Apparatning pastki qismida 
ichidan  qizdiruvchi  bug'  o'tadigan  zmeyevik  3  va  vodorod  yuborib  turish  qurilmasi 
joylashgan.  Agar  kolonnali  reak-torlar  statsionar  katalizatorlarda  emas,  dispers 
katalizatorlarda  ishlasa,  kolonnali  reaktorlar  harn  ketma-ket  ulangan  ikki-uchta 
apparatdan iborat batareyalar sifatida ishlatiladi. 
Kolonnali 
reaktorlarni 
qo'llab, 
statsionar 
katalizatorlarda 
moylarni 
gidrogenlashning yana bir o'ziga xos tomoni shundaki, batareyadagi har bir reaktorga 
turli tarkibli statsionar katalizatorlar harn yuklanishi mumkin.  
Bu esa gidrogenizatsiya jarayoni parametrlarini bosqichma-bosqich har bir reaktorda 
qo'llaniladigan  statsionar  katalizatorlarning  o'ziga  xos  xususiyatlariga  asoslanib, 
boshqarish imkonini beradi. Shuning uchun hozirgi paytda statsionar katalizatorlarni 
qo'llab,  moylarni  gidrogenizatsiyalash  yo‚li  bilan  asosan,  texnik  salomaslar 
olinayotgan  bo'lsa  ham,  kelgusida  bunday  katalizatorlar  yordamida  turli  iste'mol 
ehtiyojlarini qondira oladigan salomaslar tshlab chiqarish mo'ljallanmoqda. 
Qo'llash davomida statsionar katalizatorlar harn (1-3 oy ishlashi natijasida) o'z 
faolligini yo'qotadi. Bunda ularni bevosita reaktorning o'zida regeneratsiyalash (1-5% 
li ishqor eritmasida ishlov berish) yoki yangisiga almashtirish zarur. 

---

112 
 
Salomaslarning sifat ko'rsatkichlari tegishli Standart talablariga javob berishi kerak.