Buxoro davlat

Turmush sharoitdagi zarur turli vositalarni tayyorlovchi hunarmandlar. Hunarmandchilikning bu turi bilan shug’ullanuvchilar soni u qadar ko’p bo’lmagan, savdoda ham ko’p qismni egallashmagan. Kosibchilik bilan shug’ullanish O’rta Osiyoning hududlariga nisbatan Buxoroda kam taraqqiy etgan edi.Kosagarlik va tandirsozlik kabi sohalar ham mavjud edi. Kulollarning ko’pchiligini o’rnini kulollar egallagan edi. Ular shaharda yashagan , lekin ularning xumdonlari shaharning tashqarisida bo’lgan. 1923 yilgi ma’lumotlarga qaraydigan bolsak, 1917 yilga qadar Buxoro atrofida 11 ta g’isht zavodi bo’lgan. Ularning deyarli barchasi shahardan 47 g’arbda joylashgan 7 tasi Qorako’l darvoza atrofida bo’lgan. Hunarmandchilikda ,asosan, yog’ochga ishlov beruvchilar bo’lgan. Bu tarmoqqa aravasozlarni, taroq tayyorlovchilarni sandiqsozlarni, qitusozlarni, egar yasovchilarni kiritish mumkin. Shahar aholisi uchun muhim bo’lgan yana bir hunar turi sovun tayyorlovchilardir. Ular qachonlardir Sobungaron mahallasida yashab, shu yerda ishlashgan. Sovun tayyorlashda noxush hidlar tarqalgan , shu bois amir amaldorlari ularni shahar ichkarisida ishlashni man qilishgan. Shundan so’ng , ular Sobungaron mahallasidan ketishgan. Bo’yrabofon mahallasi atrofida 50 ta oila atrofida sovun tayyorlovchilar yashashgan . Sovun 2 turga bo’lingan: qattiq, yuqori navli, konus shaklida va suyuq, past navli sovun. Har ikkalasi ham kulrangda bo’lgan, hidi yoqimsiz, faqat kir yuvishda ishlatilgan. Sovunchilarga yaqin yana bir soha shamrezi (sham tayyorlovchilar) hisoblanadi. Shamlar sifatli qilib tayyorlangan. Sham tayyorlash shaharda , o’zlari yashaydigan hududda amalga oshirilgan. Buxorodagi kichik hunarmandchilik tarmoqlaridan biri bu Bo’yrabofon mahallasida yashagan bo’yra to’quvchilar edi.Bo’yra qamishdan to’qilgan, uni to’qishda tajriba kerak bo’lgan. Bo’yrabofon mahallasida 70-120 oila yashagan. Ishlab ciqaruvchi bo’yraboflar uyushmasi qadimiy shaklda bo’lib, umumiy oila xarakterida bo’lgan. Barcha bo’yraboflar Buxoroga ko’chib kelgan va ular qondosh bo’lgan. Ishni butun oila birgalikda amalga oshirishgan, ota-ona va farzandlar. Maxsus ta’lim olgan begona shogirdlarga amaliyot o’tashga ruxsat berilmagan. Ma’lumotlarga qaraydigan bo’lsak, Buxoroda ishlab chiqaruvchiustaxonalar o’rtasidagi raqobat turli hunarmandchilik yo’nalishlarini keltirib chiqargan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Buxoroda jami 99ta hunarmandchilik yo’nalishlari ro’yxatga olingan, ularning barchasi o’z mahsulotlari bilan aholi ehtiyojlarini qondirishgan. Haqiqatda qaraydigan 48 bo’lsak, Buxoroda tirli tovarlar to’lib ketgan. Buxoroda kosibchilik muhim o’rinda turgan. Bayramga qimmat kiyimlarga gullar bosish , teridan oyoq kiyimlar tayyorlashdan tashqari ham bir necha yo’nalishlar bo’lgan. Buxoroda yozuv ashyolaridan qog’oz, tush, pero ham tayyorlangan. Hunarmandchilikning o’ziga xosligi va ularning shahar hududida turli sohalarga ajralishi o’z-o’zidan, tasodifan amalga oshmagan; tarixiy an’analar, qishloq xo’jaligidagi ehtiyoj, hunarmandchilik sohalari o’rtasidagi o’zaro munosabat natijasida paydo bo’lgan. Shahar turmushi bilan bog’liq hunarmandchilik turlari uzoq vaqtlargacha saqlanib qolingan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Buxoro shahri devorlari ortida yoki atrofida joylashgan hunarmandchilik manzillari ham bo’lgan. Ular juda kam sonli bo’lib, aksariyat hunarmandlar bir necha asrlar davomida bir hududda muqim istiqomat qilishgan. Bir tarmoq hunarmandlari, odatda , bir hududda ,lekin, ba’zan shaharning turli mahallalarida tarqalib ham yashashgan. Mayda tovar ishlab chiqaruvchi (hunarmand)larning aksariyati jips bo`lib alohida mavzeda istiqomat qilganlar. Ko`pincha ular yashagan mavze savdo rastalari yoki bozorga yaqin joylashgan. Hunarmandlar yashagan mavzeyoki mahalla ularning hunarlari nomi bilan atalgan. - Tosh yo`nuvchilar yashaydigan ko`cha – Sangtaroshon; - Sopol buyumlarni pechda pishiruvchilar yashaydigan ko`cha – Xumdonak - Aravasozlar yashaydigan ko`cha – Aravasozlar; - Taqachilar ko`chasi – Taqachilar; - Saxtiyon teri tayyorlovchilar yashaydigan ko`cha – Kimuxttaron - Etik tikadigan ustalar yashaydigan ko`cha – Kalushdo`zon; - Kigiz, namat tayyorlovchilar yashaydigan ko`cha – Namatmalon - Sartaroshlar yashaydigan ko`cha – Sartaroshon; - O`q-yoy tayyorlaydiganlar ko`chasi – Kamongaron; 30 Сухарева О. А. Бухара. XIX - начало XX в. (Позднефеодальный город и его население). М., 1966. С. 251; 49 - Zar tikuvchilar ko`chasi – Zardo`zon; - Jigardan har xil taom tayyorlovchilar ko`chasi – Jigarpazon;31 - Mol so`yadigan joyda ishlovchilar yashaydigan ko`cha – Gavkushon va hokazolar. Hunarmandlarning yashash joylari ishlab chiqaradigan mahsulotlariga tarixiy, boy va qulay maydonlarda joylashganlgi bilan xarakterlanadi. Bir qism hunarmandlar mahallalar atrofida ishlashgan, boshqa qismlari mahalla markazida ishlashgan, bunga bir qancha sabab bor. Barchasiga bir ijtimoiy tarkibga kiruvchi hunarmandlarning birgalikda shaharning markaziy mahallalarida juda qadiman an’anaviy tarzda joylashganligi: boshqa bir guruh hunarmandlarning shahar atrifida joylashganligi ularning kech ko’chib kelganliklarida edi Buxoro shahri markazida joylashgan hunarmandlar qadimiy ildizga ega bo’lgan . Shaharning 57 guzarida metallsozlar yashaganligi qayd etilgan. Xulosa tariqasida shuni aytish joizki, shahar aholisining kasb-kori , ijtimoiy turmushi , ijtimoiy tabaqalanishi asrlar davomida shahar geografik joylashuvini shaklantirgan. 31 Ремпель Л.И. Далёкое и близкое. Страницы жизни, быта, строительного дела, ремесла и искусства Старой Бухары. Бухарские записи Л. И. Ремпель. Ташкент: Издательство литературы и искусства, 1982. . – С.65. 50


Xulosa

Buxoro shahri va vohasi O`zbekiston tarixida chuqur o`rganilgan milliy davlatchiligimizda o`ziga xos madaniyat markazlarida biri bo`lib kelgan, bugungi kunda ham o`zbek xalqining boy tarixiy qadriyatlari vatani hisoblangan boy voha sifatida talqin qilinadi. Buxoro shahri va voha atrofining tarixiy topografiyasi, xaritasi, qo`lyozmalari, boy tarixiy merosi, arxeologiyasini tadqiq qilish B.B.Bartold (1916 yil Buxoroda), D.A.Morozova (1923-1924), I.I. Umnyakov (1923), V.L.Vyatkin (1925) lar tomonidan birinchi bor tarixiy ekspeditsiya uyushtirilib o`rganilgan. A.A.Semyonov ham (1879-1958) Buxorodagi davlat boshqaruv tizimini, tarixiy qo`lyozmalarni chuqur tadqiq qilgan sharqshunos hisoblanadi. 1925-1933 yillarda V.A.Shishkin hamda arxitektor Zasipkinlar Buxorodagi tarixiy – me`moriy obidalarni o`rganadilar. 1928-yilda Buxorodagi 17 ta tarixiy – me`moriy yodgorlik davlat muhofazasiga olingan. Shu bilan birga 3 ta saroy (Karmanadagi, Shirbudundagi va Buxorodagi Sitorai Moxi Xossa) hamda Buxoro “olmosi” deb etirof etilgan Samoniylar maqbarasi ham chuqur o`rganiladi. Biz yuqorida Buxoro shahri tarixi, arxeologiyasi, me`morchiligi va qo`lyozmalarni o`rgangan rus sharqshunoslarini qisman tilga olib o`tdik. 51 Ular qatorida Olga Aleksandrovna Suxarevaning ham tarixiy boy merosi, tadqiqodlari , asarlarini shular jumlasiga kiritsak bo`ladi. 50-60 yillardan boshlab, Olga Aleksandrovna Suxarevaning O`rta Osiyo va Buxorodagi tarixiy hayot, etnografiya, sa`nat, madaniyat hamda xaritashunoslik bo`yicha o`z ilmiy tadqiqotlarini e`lon qila boshlagan. Ayniqsa, Buxoro turar – joylari, rasta-yu guzarlari, hovuzlari, hammomlari, shahar atrofini o`rab turuvchi qadimiy Kampirak devoir qoldiqlari, shahar atrofini o`rab turuvchi 7 ta darvoza, Buxoro vohasini o`rab turuvchi 12 ta darvoza nomlari, joylashuvi ham Suxarevaning tadqiqotlarida izohlab berilgan. Buxoro guzarlarida istiqomat qiluvchi aholining milliy qatlami, tili, urf – odatlari, kasbu – kori, me`morchilik sa`natiga doir nodir ma`lumotlar taniqli rus tarixchisi, etnografi O.A.Suxareva bilan L.I.Rempelning hamkorlikdagi tadqiqotlarida berilgan. Shu bois, ushbu bitiruv malakaviy ishida rus tadqiqotchisi, tarixchi – etnografi O.A.Suxarevaning hayotiy faoliyati va tarixiy bebaho ilmiy merosi tadqiq qilindi.

Xulosa tariqasida shuni aytish mumkinki, Suxarevaning boy ilmiy – tarixiy merosi, ayniqsa, Buxoro hududi doirasidagi xalq hayoti, turmush tarzi, me`morchiligi, hunarmandchilik va sa`nat – madaniyatiga oid tarixiy tadqiqotlari yosh olimlar ilmiy tadqiqotlari uchun boy tarixiy manba hisoblanadi.