Buxoro davlat universitetining

 
2.5. Orfoepiya haqida umumiy ma’lumot 
 
Tayanch so‘z va iboralar:
orfoepiya, talaffuz me’yorlari, qisqa 
talaffuz, urg‘usiz bo‘g‘in, qisqa va kuchsiz (bilinar- bilinmas) talaffuz, 
cho‘ziq talaffuz, ingichka talaffuz, fonema, yo‘g‘on talaffuz, 
jarangsizlanish, assimilyativ, intervokal holat. 
Mashg‘ulotning maqsad va vazifalari: 
-
talabalarga o‘zbek adabiy tilining orfoepiya bo‘limi haqida 
nazariy tushunchalar berish, orfoepiyaning qoida hamda me’yorlarini 
yoritish; 
-
orfoepiyaning yuzaga kelish faktorlari hamda orfoepik 
me’yorlarning adabiy tilga xos og‘zaki nutqni hosil qilishdagi 
ahamiyati haqida malaka hosil qilish, mavzuga doir test topshiriqlarini 
bajarishga o‘rgatish.
Adabiy tilga xos bo‘lgan muhim xususiyatlarning eng birinchisi 
uning muayyan me’yorlarga bo‘ysunishidir. Fonetika, leksikologiya, 
morfologiya yoki sintaksis sohalarida bo‘lgani kabi nutqning ikki 
ko‘rinishi: og‘zaki va yozma shakllarda ham barcha uchun umumiy 
bo‘lgan o‘ziga xos me’yorlar mavjud. Muayyan me’yorlardan chetga 
chiqish yoki chekinish kishilarning o‘zaro fikr almashish jarayoni 
(og‘zaki va yozma) da turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. 
Og‘zaki nutqning qonun-qoidalarini orfoepiya sathi, yozma 
nutqqa xos normalarni orfografiya bo‘limi o‘rganadi. Nutq tovushlari 
vositasida ifodalangan og‘zaki nutqimiz eshitish orqali o‘zlashtirilsa, 
harflar vositasi bilan ifodalangan yozma nutq esa ko‘rish, o‘qish, 
uqish orqali o‘zlashtiriladi. 
Har bir adabiy til unda gapiruvchi barcha kishilar tomonidan 
ongli ravishda qabul qilingan talaffuz normasiga egadir. Tilning 
talaffuzi og‘zaki nutq shakliga, yozuv esa, yozma nutq shakliga xos 
bo‘lib, ular bir-biriga doim to‘g‘ri kelavermaydi.
Orfoepiya 
(grekcha 
orthos
–“to‘g‘ri” va 
epos
– “nutq”) ma’lum 
tilning to‘g‘ri talaffuz norma va qoidalari hisoblanib, unda 
so‘zlovchilarning barchasi uchun tushunarli norma qabul qilingan 
bo‘ladi. Axborot uzatish va axborot qabul qilish jarayonida to‘g‘ri 

---

68 
talaffuz muhim ahamiyatga ega. Orfoepiya normalari tilning 
fonemalar sistemasi bilan, fonemalarning ma’lum pozitsiyalardagi 
o‘zgarishlari bilan va, asosan, nutq madaniyati bilan chambarchas 
bog‘liq. Nutq madaniyatining ajralmas bo‘lagi bo‘lgan orfoepiya 
adabiy talaffuz madaniyatini oshirishga, uni bir tizimga solishga 
yordam beradi. 
Orfoepiyaning asosini tilning fonetik sistemasi, ya’ni undagi 
tovushlar, bo‘g‘in, urg‘u va intonatsiya tashkil etadi. To‘g‘ri talaffuz 
etish odatda