Buxoro davlat universitetining

2.5.7. Boshqa tillardan o‘zlashtirilgan ayrim so‘zlar orfoepiyasi 
1.
Turkiy tillarda, ma’lumki, undoshi bo‘lmagan, shuning uchun 
jonli so‘zlashuvda arab, fors va rus tillaridan o‘zlashgan so‘zlardagi 
«f» ni «p» deb talaffuz qilish hollari uchraydi: 
ulfat> ulpat, faner> 
paner, ferma > perma
kabi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ularni «f» 
bilan talaffuz qilish me’yor holiga kelgan. 
2.
So‘z yoki bo‘g‘in boshida undosh tovushlarning qatorlashib 
kelishi turkiy tillarga xos bo‘lmagan. Bu hodisa keyinchalik boshqa 
tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar talaffuziga ham ta’sir qilgan — jonli 
so‘zlashuvda so‘z yoki bo‘g‘in boshida yoxud bo‘g‘indagi ikki undosh 
orasida bir unlining orttirilishiga olib kelgan: 
shkaf> ishkop, stakan > 
istakon, plan
> 
pilon, traktor> tiraktir
kabi. Bunday holat so‘z oxirida 
ham uchraydi: 
aq/ > aqil, fikr> fikir, ilm
> 
ilim, hukm
> 
hukum
kabi. 
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bunday so‘zlarni asl holicha (unli 
orttirmay) talaffuz qilish orfoepik me’yor sanaladi. Bunday me’yor 
shu tipdagi so‘zlarning yozuvdagi shaklini (imlosini) to‘g‘ri 
belgilashga ham yordam beradi. 
3.
Umumturkiy so‘zlarda ikki unli yonma-yon qo‘llanmaydi, bu 
hol arab tilidan o‘zlashgan 
oila, doir, rais, maorif saodat, mutolaa
kabi so‘zlar talaffuziga ta’sir qilgan: 
oila, doir, rais
so‘zlarida bitta 
«y» orttirilgan 
(oyila, doyir,rayis kabi), maorif, saodat, mutolaa
so‘zlari esa unlilarning diftonglashuviga — 
mo.rip, so:dat, mutola:

---

79 
kabi talaffuz qilinishiga olib kelgan. Keyingi bir asr ichida rus tilidan 
so‘z o‘zlashtirishning faollashganligi, ruscha o‘zlashmalarning rus 
tilidagi talaffuz va imlo me’yorlarini o‘zbek tiliga aynan singdirish 
tendensiyasining ustun bo‘lganligi o‘zbek tilida ikki unlining so‘z 
tarkibida yonma-yon kelishini orfoepik va orfografik me’yorga 
aylantirdi: 
biologiya, geometriya, geologiya, geodeziya
va boshqalar. 
Bu hol arabcha o‘zlashmalarda 
(oila, doir, rais, maorif, saodat, 
matbaa, mutolaa 
kabilarda) ham ikki unlining yonma-yon talaffuz 
qilinishi va yozilishini me’yor darajasiga ko‘tardi. 
4.
Arab tilidan o‘zlashtirilgan 
ta’na, da’vo, ma’no, e’lon, me’mor, 
mo’tabar
kabi so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi unlilar arabcha «ayn» 
tovushi ta’sirida bo‘g‘iz artikulatsiyasi bilan cho‘ziqroq talaffuz 
etiladi. 
5.
Rus tilidan o‘zlashgan so‘zlarda «i» unlisi o‘zbek tilining «i» 
unlisidan torroq va cho‘ziqroq talaffuz etiladi. Qiyos qiling: 
tish
(o‘zb.) — 
tip
> 
ti:p 
(rus.), //‘/(o‘zb.) - 
tir>
//./-(rus.) kabi. 
6.
Rus tilidan o‘zlashtirilgan ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning urg‘usiz 
ochiq bo‘g‘inidagi «i» o‘zbekcha «i» dan torroq va cho‘ziqroq talaffuz 
etiladi. Qiyos qiling: 
bilan
(o‘zb.) — 
bilet (
rus.), 
kinoya
(o‘zb.) — 
kino
(rus.) kabi. 
7.
Rus tili orqali o‘zlashtirilgan so‘zlarning so‘nggi ochiq, urg‘uli 
bo‘g‘inida «i» unlisi o‘zbekcha «i»dan tor va cho‘ziq talaffuz etiladi. 
Qiyos qiling: 
maxsi
(o‘zb.) — 
taksi
(rus.), 
tepki
(o‘zb.) — 
konki
(rus.) 
kabi. Urg‘uli bo‘g‘inning boshqa tiplarida (yopiq, to‘la yopiq 
bo‘g‘inlarda) ham ruscha «i» o‘zbekcha «i»dan cho‘ziqroq va torroq 
talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: