Buxoro davlat universitetining

va fonetik-fonologik o
‘
zgarishlar 
Til 
asta-sekin 
va 
mustaqil 
rivojlanib 
boradi. 
Tilning 
takomillashuvi va rivojlanishi ma’lum qonuniyatlar asosida bo‘ladi va 
boshqa ba’zi qonuniyatlardan, xususan tabiat qonunlaridan farq qiladi.
Til murakkab va ko‘pqirrali ijtimoiy hodisa bo‘lib, undagi barcha 
elementlar bir-biri bilan uzviy ravishda bog‘langan. Shu sababli tildagi 
qonuniyatlar ham bir-biri bilan bog‘lanadi. Chunonchi, tildagi tarixiy-
fonetik o‘zgarishlar ma’lum fonetik-fonologik qonuniyatlar asosida 
ro‘y beradi va bu esa o‘z navbatida, grammatik va leksik 
o‘zgarishlarga ham ta’sir etadi. Tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlarni 
qandaydir fiziologik yoki fizik qonunlar asosida tushuntirish mumkin 
emas. Fonetik-fonologik qonuniyatlar tilning ichki qonunlari 
hisoblanadi va faqat tilshunoslik jihatdan ilmiy tadqiq qilish borasida 
izohlanadi. Tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlarni o‘rganuvchi qiyosiy-
tarixiy tilshunoslikning sohasi 
qiyosiy-tarixiy fonetika 
deb ataladi.
Tillardagi, ko‘pincha qarindosh tillardagi (slavyan, german, roman, 
turkiy tillari kabi) tarixiy-fonetik o‘zgarishlar natijasida so‘zlardagi 
etimologik va geneologik, ya’ni kelib chiqishi jihatdan o‘xshashlik va 
farqlarni qiyosiy-tarixiy fonetika aniqlab beradi. Keyinchalik qardosh 
va qardosh bo‘lmagan tillardagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlarni va 
hozirgi fonetik-fonologik o‘xshashlik va farqli alomatlarni o‘rganish 
natijasida tipologik va qiyosiy-tipologik fonetika hamda fonologiya 
sohalari vujudga keldi. Umuman tildagi rivojlanish qonuniyatlari 
singari, tarixiy-fonetik va fonologik o‘zgarishlarni o‘rganishdagi 
fonetik va fonologik qonuniyatlar ham quyidagicha turlarga bo‘linishi 
mumkin:

---

70 
Fonetik va fonologik qonuniyatlar tildagi