Buxoro davlat universitetining

4-Bob. MORFEMIKA VA SO‘Z YASALISHI 
 
4.1. Morfemika va morfema haqida ma’lumot
 
Tayanch soʻz va iboralar:
morfema, so‘z tarkibi, qo‘shimcha, 
qo‘shimchaning vazifasiga ko‘ra turlari. qoʻshimchalar ma’nodoshligi, 
qoʻshimchalar zid ma’noliligi, qoʻshimchalar shakldoshligi. 
Mashg
‘
ulotning maqsad va vazifalari:
- talabalar morfema va uning turlari: o‘zak morfema va 
qo‘shimcha (affiksal) morfema, affiksal morfemalarning turlari: so‘z 
yasovchi, lug‘aviy shakl yasovchi, sintaktik shakl yasovchi 
qo‘shimchalar haqida umumiy ma’lumotga hamda qo‘shimchalar 
ma’nodoshligi, zid ma’noliligi va shakldoshligi, qo‘shimchalarning 
tuzilishiga ko‘ra turlari: sodda va murakkab qo‘shimchalarga doir 
zaruriy bilimga ega bo‘ladi; 
- talabalarda mavzuga oid test topshiriqlarini yechish malakalari 
shakllantiriladi. 
Kutilgan natijalar:
- talabalar morfema va uning turlari: o‘zak morfema va 
qo‘shimcha (affiksal) morfema, affiksal morfemalarning turlari: so‘z 
yasovchi, lug‘aviy shakl yasovchi, sintaktik shakl yasovchi 
qo‘shimchalar haqida umumiy ma’lumotga hamda qo‘shimchalar 
ma’nodoshligi, zid ma’noliligi va shakldoshligi, qo‘shimchalarning 
tuzilishiga ko‘ra turlari: sodda va murakkab qo‘shimchalarga doir 
zaruriy bilim va ko‘nikmalarni egallaydi; 
- talabalarda mavzuga oid test topshiriqlarini yechish malakalari 
shakllantiriladi.
 
Morfemika tilshunoslikning bir qismi bo‘lib, tildagi ma’noli 
qismlar haqida ta’limot beradi. 
Tildagi bo‘linmas, eng kichik ma’noli qism morfema deyiladi.
Aqlli
so‘zi ikki morfemadan tashkil topgan: aql+li.
Aql
o‘zak 
morfema bo‘lib, so‘zning asosiy leksik ma’nosini ifodalaydi. 
-li
morfemasi esa o‘zak morfema orqali ifodalangan belgi yoki 
predmetga egalik ma’nosini bildiradi. Ko‘rinadiki, morfemalar ikki 
ko‘rinishga ega: 
1. O‘zak morfema. 
2. Qo‘shimcha morfema (qo‘shimcha). 

---

190 
So‘zda, albatta, ishtirok etadigan, leksik ma’no ifodalaydigan 
morfema o‘zak morfema deyiladi. O‘zak morfema so‘z yasash uchun 
ham, shakl yasash uchun ham asos bo‘la oladi. Chog‘ishtiring: 
ish+chi, paxta+zor, ish+ga, paxta+da. 
Mustaqil leksik ma’no ifodalay olmaydigan, so‘zning leksik yoki 
grammatik ma’nolarining shakllanishida xizmat qiladlgan morfemalar 
qo‘shimcha morfema deyiladi: kuch+li, ish+la (so‘z yasayapti), 
uy+lar, uy+ga (shakl yasayapti). 
So‘zlarni o‘zak va qo‘shimcha morfemalarga ajratishda bu 
morfemalarning ma’no ifodalay olishiga e’tibor berish kerak bo‘ladi: