147
Buyuk ipak yo‘lining gullab yashnashida poytaxt shaharlarning roli
katta bo‘lgan. Savdoda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
asosiy
mahsulotlar shaharda ko‘p bo‘lgan. Jumladan, Farg‘ona poytaxti
Axsikent diqqatga sazovordir. Hozirgi vaqtda Axsikent xarobalari
To‘raqurg‘on va Jomashuy orqali Namangan-Farg‘ona yo‘lining ikki
tomonida, Sirdaryoning o‘ng sohili bo‘ylab chuzilib ketgan baland
tepaliklar ko‘rinishida yotibdi. Xalq orasida Eski Axsi deb ataytiladi.
Axsikentning o‘z qal’asi, shahristoni (ichki shahar) va rabodi (tashqi
shahar) bo‘lgan.
Axsikentning asosiy qismlarini
Sirdaryoning suvi yuvib ketgan,
qolgani qor yomg‘irda tekislanib ketgan. Qal’aning shimoli va shimoliy
sharqiy qismi saqlanib qolgan. Eng pastki qatlam miloddan avvalgi III-
II asrlarga teng. Axsikent arxeologik jihatdan o‘rganish ishlari XIX asr
oxirilari XX asr boshlaridan boshlangan. 1885 -yilda N.I.Veselovskiy,
1914-yilda I.A.Kastane qazish va qidiruv ishlari olib borgan. Sho‘rolar
davrida 1939-yilda M.E.Masson, 1948-yillara N.Bernshtamlar
tekshirganlar. 1957-1959 yillarda Axsikat Namangan o‘lkashunoslik
muzeyi
xodimlari
tomonidan
ham
o‘rganilgan. 1960-yilda
O‘zbekiston FA Tarix va arxeologiya instituti uyushtirgan maxsus
ekspeditsiya Axsikat rabodidan XI asrga oid ko‘hna hammom o‘rnini
ochgan. U yerdan sopol idish, quvur, chaqa tanga va shisha buyumlar
topilgan. Bundan tashqari, Axsikent xarobalaridan g‘arbroqda o‘rta
asrlarga oid yana bir shahar xarobalari borligi aniqlangan.
Akademik Ya.G‘ulomov va arxeolog I.Ahrorov mazkur tadqiqotlar
asosida bu yerda turli davrlarga oid ikkita shahar bo‘lganligini, ulardan
biri qadimgi Axsikent va ikkinchisi Bobur tug‘ilgan Axsi ekanligini
birinchi bo‘lib isbotladilar. 1967-yilda rassom I.A.Smirnov Axsikat
xarobalaridan yig‘ib jamlagan sopol idish, jez buyum va zeb-ziynatlar
majmuasini Moskvadagi Sharq xalqlari
davlat muzeyiga taqdim
etgan. Axsikent yodgorligi o‘zbek xalqi madaniyati tarixida muhim
o‘rin tutganligi uchun 1950 yildan davlat muhofazasiga olingan.
Shahriston ikki ichki va tashqi qismdan iborat bo‘lib beshta
darvozasi bo‘lgan. Ikkala shahriston ham balandligi 20 metrga yaqin
devorlar va chuqur handaqlar bilan o‘rab olingan. Tashqi shahristondan
20 ga yaqin minoralar topilgan. Har -yili devorlar ta’mirlanganligidan
100-150 -yil davomida devor qalinligi 10 metrga balandligi 20 metrga
etgan.
148
Xitoy
manbalarida qayd etilishicha, Xitoy imperatori bir juft otga
butun Sindzyan viloyatini berishga rozi bo‘lgan ekan. Buyuk ipak yo‘li
savdosida ot muhim ahamiyatga ega ekanligidan Xitoy imperatori shu
fikrga kelgan. Milodning I asrlarida shahar kengaydi. Shahar o‘zini
himoya qilishda muhim strategik ahamiyatga ham ega edi. Bu davrda
shaharda hunarmandchilik savdo muhim ahamiyat kasb etdi.
Ayniqsa V-VII asrlarda shaharda uy-joy qurilishiga katta ahamiyat
berildi. Uylarning ichki devorlari suvalgan va buyoqalar bera
boshlaganlar. Har bir xonadonda yotoqxona, omborxona, oshxona, toza
ichimlik qudug‘i ham bo‘lgan. So‘g‘d-turk
savdogarlari sharqiy Xitoy
orqali Koreya va Yaponiya, janubiy Hindistonga borib savdo-sotiq
ishlari bilan shug‘ullanganlar.
Tinch osoyishta hayot arablar istilosi natijasida buziladi. Lekin
ko‘p utmay VIII asr oxirlarida yana qudratini tiklab oldi. VIII-IX
asrlarda arab yilnomalarida Axsikat “Farg‘ona” deb yuritilgan. Poytaxt
vodiy nomi bilan atalgan.
Axsikent markazlashgan Somoniylar davlati davrida IX-X asrlarda
siyosiy iqtisodiy markaz sifatida gullab yashnadi.
Ichki bozorda mis
tangalar katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Axsikatda mis tanglar zarb qilindi.
Shaharda
mudofa
devorlari
ahamiyatini
yo‘qotgan,
chunki
somoniylarda mudofa devorsiz muhofaza qila olgan.
Axsikentning bosh bozori shahristonda bo‘lgan, u 2 ga.ni tashkil
qilgan. Yer osti suv quvurlari topilgan X asrga oid, sababi aholi zich
joylashganligidan quvurlar yer ostidan utkazilgan uzoq yillarga xizmat
qilishi uchun. Yer osti suv quvurlari pishgan g‘ishtdan qilingan.
Ikkinchi shahristondan to‘qqiz joyida zilol suv to‘la
hovuzlar
topildi. Temirchi ustalarning mahallalari ham ko‘p bo‘lgan. Shaharga
tunel orqali yer ostidan suv kelgan.
XI asrda Qoraxoniylar davlati davrida siyosiy poytaxt Axsikentdan
O‘zganga ko‘chirildi. Arxeologik materiallarga ko‘ra XI-XII
aslargacha Axsikent butun Farg‘onani iqtisodiy markazi bo‘lib qolgan.
Buyuk ipak yo‘li bo‘ylab joylashgan eng yirik shahar bo‘lib qoldi. Bu
yerdan topilgan hunarmandlarning idishlarining namunalari Parijdagi
Luvr Davlat muzeyida saqlanmoqda. Axsikentda tayyorlangan
“Damashq” qilichlari butun dunyoga mashhur bo‘lgan.
XIII asrda Axsikent mo‘g‘ullar tomonidan butunlay vayron qilindi.
Yer
osti suv quvurlari, jome masjidlar buzib tashlandi, mashhur
hunarmand ustalar Mo‘g‘ilistonga olib ketildi. Oradan ma’lum vaqt
149
o‘tgach, Axsikent shahri yangi yerda, Eski Axsi yodgorligidan 5-6
kilometr shimoli-g‘arbda, hozirgi Yakkayigit qishlog‘i o‘rnida qad
ko‘tardi. Bu shaharning xarobalari hozir xalq orasida Yangi Axsi deb
yuritiladi.
IX-XII asrlarda jahon sivilisatsiyasining markazi Osiyo va O‘rta
Osiyo hududlariga ko‘chganligi qulay imkoniyatlarni yaratib berdi.
Ilm-fan va madaniyat ivojlandi. Matematika, astronomiya, falsafa, tarix
va
ilohiyot
fanlarining
rivojlanishiga
o‘zbekistonlik
buyuk
ajdodlarimizning xizmatlari katta. Farg‘onalik Ahmad al- Farg‘oniy,
Burhoniddin al-Marg‘iloniy, aka-uka Axsikentiy va boshqalarning
o‘ziga xos o‘rni bor. Ahmad al- Farg‘oniyning “Samoviy harakatlar
haqida kitob va yulduzlar haqidagi bilimlar majmuasi” degan mashhur
asarni yozgan. Bu asar XII asrda lotin va boshqa tillarga tarjima qilindi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
