Buxoro davlat universiteti sirtqi fakulteti biologiya

BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI FAKULTETI
BIOLOGIYA (TURLAR BO'YICHA) TA'LIM YO'NALISHI
9-1 BIOS-20 GURUX 2-KURS TALABASI
BOLTAYEVA MUXLISANING MUSTAQIL ISHI

MAVZU: PAYPASLAGICHLAR TIPI UMUMIY TAVSIFI MSHANKALAR ELKA OYOQLILAR FORONIDALAR

REJA 1. PAYPASLAGICHLAR TIPI

2. MSHANKALAR ELKA OYOQLILAR FORONIDALAR

3XORDALILAR TIPINING SISTEMATIKASI

Bo‘shliqichlilar tanasi ikki qavat bo‘lib joylashgan hujayralardan iborat sodda tuzilgan ko‘p hujayrali hayvonlardir. Ularning tana bo‘shlig‘i ichak vazifasini bajaradi. Bu tipga gidroid poliplar, ssifoid meduzalar, korall poliplar sinflari kiradi.

Tashqi tuzilishi. Gidra tiniq suvli tinch oqadigan yoki oqmaydigan chuchuk suv havzalarida hayot kechiradi. Uni akvariumlarda ham uchratish mumkin. Tanasining uzunligi 5–7 mm, silindrsimon shaklda. Tanasining ostki tomoni tovon deb ataladi. Tovonning qarama-qarshi tomonida paypaslagichlar bilan o‘ralgan og‘iz teshigi bor. Gidra tovoni bilan suvdagi narsalarga yopishib oladi. Suv tubidagi narsalarga yopishib olib hayot kechiradigan bo‘shliqichlilar polip deb ataladi.

Tana simmetriyasi. Simmetriya – tana qismlarini bitta o‘q atrofida o‘zaro mutanosib joylashuvidan iborat (11-rasm). Gidraning tovonidan og‘iz teshigi tomonga bitta xayoliy chiziq o‘tkazilsa, uning tanasini shu chiziqdan paypaslagichlarga ketuvchi nurlar bo‘ylab bir necha teng bo‘laklarga bo‘lish mumkin. Hayvonlar tanasini bitta o‘q chiziqdan chiquvchi nurlar bo‘ylab o‘zaro mos keladigan teng qismlardan iborat bo‘lishi radial, yani nurli simmetriya deyiladi.

Tana devori hujayralari. Gidra tanasi devori ikki qavat bo‘ylab joylashgan hujayralardan tashkil topgan. Tashqi – ektoderma va ichki – endoderma qavatlari yupqa parda bilan ajralgan. Tana devori keng ichki tana bo‘shlig‘ini o‘rab turadi. Bu bo‘shliq ichak vazifasini ham bajaradi (12-rasm). Tashqi qavat, asosan, teri-muskul hujayralaridan iborat. Bu hujayralarning tana devori- ga botib kirib kengaygan tomonida muskul tolalari bo‘ladi. Muskullarning qisqarishi tufayli gidra umbaloq oshib yoki odimlab harakatlanadi. Ektoderma hujayralari orasida otuvchi hujayralar ham bo‘ladi (13-rasm). Bunday hujayralar ayniqsa, paypaslagichlarda juda ko‘p. Otuvchi hujayraning mayda sezuvchi tukchasi va otuvchi kapsulasi bo‘ladi. Kapsulada naysimon ingichka otiluvchi tola joylashgan. Hayvonlar (dafniya, siklop, baliq chavoqlari) otuvchi hujayra tukchasiga tegib ketsa, kapsuladagi tola otilib chiqib, ular terisiga sanchiladi. Kapsuladan oqib keladigan zaharli suyuqlik hayvon tanasiga o‘tib, uni falajlaydi.

Ta’sirlanishi va refleks hosil qilishi. Ektodermada uzun o‘simtali yulduzsimon nerv hujayralari tarqoq joylashgan. Ularning o‘simtalari tutashib, nerv to‘rini hosil qiladi. Nerv hujayralari yordamida gidra tashqi muhit ta’sirini sezadi va tanasini yig‘ib oladi. Gidraning ta’sirlanishga javob berish xususiyati refleks deb ataladi. Endoderma hujayralari, oziqlanishi. Endoderma qavati soxta oyoqlar chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan yirik xivchinli va bezli hujayralardan iborat. Hujayralar hazm shirasi ishlab chiqarish va hazm qilish vazifasini bajaradi. Gidraning ozig‘i ham bir hujayralilar singari hujayra ichida hazm bo‘ladi. Gidra tutilgan o‘lja-ni paypaslagichlariga yopishtirib, og‘ziga olib boradi. Oziq tana bo‘shlig‘iga tushib, hazm suyuqligi ta’sirida maydalanadi. Xivchinlar oziqni hujayralarga haydaydi. Hujayralar soxta oyoqlari yordamida oziqni qamrab olib, hazm qiladi.

Regeneratsiya. Ektoderma hujayralari orasida yirik yadroli mayda oraliq hujayralar bo‘ladi. Gidra tanasi jarohatlanganda bu hujayralar tez o‘sa boshlaydi va shikastlangan hujayralar o‘rnini to‘ldiradi. Tananing jarohatlangan yoki yo‘qotilgan qismining tiklanishi regeneratsiya deyiladi. Gidra tanasi 200 bo‘lakka ajratilganda ham har qaysi bo‘lakdan bittadan gidra tiklanishi aniqlangan.

Jinssiz ko‘payishi. Oziq yetarli bo‘lgan iliq bahor va yoz mavsumida gidra tanasi sirtida bir nechta kurtaklar paydo bo‘ladi.Paypaslagichlar va og‘iz teshigi paydo bo‘lishi bilan kurtaklar yosh gidralarga aylanadi. Ular ona organizmidan ajralib, mustaqil yashay boshlaydi.

Jinsiy ko‘payish. Kuzda noqulay sharoit tug‘ilishidan oldin gidra tanasining sirtida kichik bo‘rtmachalar paydo bo‘ladi. Bo‘rtmachalarda bittadan yirik tuxum hujayra yoki ko‘p miqdorda urug‘ hujayralar — spermatozoidlar yetiladi (14-rasm).Gidra tuxum hujayrasining soxta oyoqlari bo‘ladi. Spermato- zoidlar esa mayda, tez harakatlanadigan kichik hujayralardan iborat. Ular suv orqali borib, tuxum hujayrani urug‘lantiradi. Urug‘langan tuxum hujayra zigota deb ataladi. Zigotaning sirti qalin qobiq bilan qoplanadi. Gidra qishda nobud bo‘ladi, zigota esa qishlab qoladi. Bahorda zigotadan yosh gidra hosil bo‘ladi. Tuxum po‘sti yorilishi bilan yosh gidra suvga chiqadi va o‘z hayotini davom ettiradi.

MSHANKALAR (Bryozoa) — paypaslagichlilar tipiga mansub koloniya boʻlib yashaydigan umurtqasiz hayvonlar sinfi. Tanasi daraxtsimon, poʻstloqsimon, bir necha sm kattaliqda. Ularning ayrim individlari zooidlar (uz. 1 mm gacha) deyiladi. Har bir individning koloniyadan bir oz koʻtarilib turadigan oldingi qismi — polipidlari bezovta qilinganida kutikula bilan qoplangan keyingi qismi — sistid ichiga tortilib kiradi. Polipidda paypaslagichlar bilan oʻralgan ogʻzi va orqa chiqarish teshigi bor. Ikkilamchi tana boʻshligʻi (selom) yupqa toʻsiq orqali oldingi paypaslagichli va keyingi tana boʻlimlariga boʻlingan. Ichagi qalqasimon. Nafas olish va ayirish sistemasi boʻlmaydi. Krn aylanish sistemasi yoʻq boʻlib ketgan. Nerv sistemasi bitta nerv gangliysidan va undan ketadigan nervlardan iborat. Germafrodit. Tuxumlari suvda, tana boʻshligʻida yeki maxsus chiqarish kamerasida rivojlanadi. Lichinkasi har xil tuzilgan, baʼzan 2 palla chigʻanoqli. Lichinkasi suv tubiga yopishgach, kurtaklanib koloniyani hosil qiladi. Dengiz M. koloniyasidagi individlar har xil tuzilgan (polimorf), 4 turkum va 4000 ga yaqin turi maʼlum. Koʻpchilik turlari dengizlarda, ayrim turlari chuchuk suvlarda yashaydi.

Yelka oyoqlilar (Brachiopoda) -umurtqasiz hayvonlar tipi, dengizlarda oʻtroq hayot kechiradi. Tanasi pushti rang ikki pallali ohak chigʻanoq bilan qoplangan. Chigʻanogʻining uz. 10 sm gacha. Chigʻanoq pallalari maxsus oʻsiklar yoki faqat muskullar yordamida tutashgan. Tanasi chigʻanoq boʻshligʻining keyingi qismida joylashgan, chigʻanoqning oldingi kengaygan qismida teri oʻsimtalari, yaʼni kipriklar bilan qoplangan "qoʻllar" bor. Kipriklar harakati tufayli mantiya boʻshligʻiga suv kirib turadi. Ogʻiz boʻshligʻi "qoʻllar"ning asosida joylashgan. Ayrim Ye. o.da koʻrichak mavjud. Tana boʻshligʻi ikkilamchi, yuragi, qon tomirlari, halqum oldi nerv halqasi va nerv tolalari bor. Ayrim jinsli, lichinkasi troxofora. Boltiq, Qora va Kaspiy dengizlaridan tashqari hamma dengizlarda yashaydi. Ye. o. — qadimgi hayvonlar, kembriy davridan maʼlum. 280 dan ortiq turi tarqalgan. Ye. o. paleozoyning stratigrafiyasida muhim ahamiyatga ega.

Fronidlar (ilmiy nomi Fronida, ba'zan chaqiriladi taqa qurtlari) kichikdir filum dengiz hayvonlari filtrli ozuqa bilan lofofora (tentaklarning "toji") va vertikal naychalarni yarating xitin ularning yumshoq tanalarini qo'llab-quvvatlash va himoya qilish. Ular okean va dengizlarning ko'p qismida, shu jumladan Shimoliy Muz okeanida yashaydilar, ammo bundan mustasno Antarktika okeani, va o'rtasida intertidal zonasi va taxminan 400 metr pastga. Katta yoshdagi fotonidlarning ko'pi 2 sm uzunlikda va taxminan 1,5 mm kenglikda, garchi eng kattasi 50 sm uzunlikda. Tananing pastki uchi ampuladir (kolbaga o'xshash shish), u hayvonni naychaga bog'lab turadi va unga tahdid solganda tanasini juda tez tortib olishga imkon beradi. Lofofora tananing yuqori qismida cho'zilganda, siliya Tentaklarning yon tomonlarida (kichik tuklar) lofofora poydevorining ichkarisida va bir tomonida joylashgan ozuqa zarralari og'ziga tortiladi. Keraksiz materialni og'zidan yuqoridagi qopqoqni yopish orqali chiqarib tashlash yoki tentakalar rad etishlari mumkin, ularning siliyalari teskari tomonga o'tishi mumkin. Keyin oziq-ovqat ampulada bo'lgan oshqozonga tushadi. Qattiq chiqindilar ichak orqali ko'tarilib, ular orqali tashqariga chiqadi anuslofofordan tashqarida va biroz pastroqda joylashgan.

Qon tomirlari tanani o'rtasidan oshqozondan lofofor tubidagi dumaloq tomirga olib boradi va u erdan har bir chodirda bitta ko'r tomir yuradi. Tana devori yaqinidagi bir juft qon tomirlari lofofor halqadan pastga qarab oshqozonga, shuningdek butun tanadagi ko'r shoxlarga olib boradi. Yurak yo'q, ammo katta tomirlar qonni harakatga keltirish uchun to'lqinlar bilan qisqarishi mumkin. Fronidlar magistrallarini kislorodli suv bilan shamollatmaydi, balki ularga ishonadi nafas olish lofofora orqali. Qon tarkibida gemoglobin, bunday kichik hayvonlarda odatiy bo'lmagan va unga moslashish kabi ko'rinadi anoksik va gipoksik atrof-muhit. Qoni Phoronis architecta ikki baravar ko'proq tashiydi kislorod bir xil og'irlikdagi inson sifatida. Ikki metanefridiya tana suyuqligini filtrlang, foydali mahsulotlarni qaytaring va qolgan eruvchan chiqindilarni anus yonidagi teshikchalar orqali to'kib tashlang.

Bitta tur koloniyalar quradi tomurcuklanma yoki yuqori va pastki qismlarga va barcha elektronlarga bo'linish orqali jinsiy yo'l bilan ko'payish bahordan kuzgacha. Ko'pgina turlarning tuxumlari plankton bilan oziqlanadigan erkin suzuvchi aktinotroch lichinkalarini hosil qiladi. Taxminan 20 kundan keyin aktinotrox dengiz tubiga tushadi va keyin 30 daqiqada tubdan o'zgaradi: lichinka tentaklari kattalar lofofori bilan almashtiriladi; anus pastdan lofofordan tashqariga qarab harakatlanadi; va bu ichakni tikdan U-burilishga o'zgartiradi, oshqozon esa tananing pastki qismida joylashgan. Bitta tur "shilimshiq" lichinkani hosil qiladi va bir necha turdagi lichinkalar ma'lum emas. Fronidlar taxminan bir yil yashaydi.

Ba'zi turlar alohida, yumshoq singari vertikal naychalarda yashaydi cho'kindiboshqalar esa toshlar va chig'anoqlarga ko'milgan yoki ularni o'rab turgan chalkash massalarni hosil qiladi. Ba'zi yashash joylarida fonidlar populyatsiyasi har kvadrat metrga o'n minglab odamlarga etadi. Aktinotrox lichinkalari orasida taniqli plankton, va ba'zan zooplankton biomassasining muhim qismini tashkil qiladi. Yirtqichlarga baliq, gastropodlar (salyangozlar) va nematodalar (mayda yumaloq qurtlar). Bitta fonid turi ko'pchilik uchun yoqimsizdir epibentik yirtqichlar. Turli xil parazitlar fonidlarning tanasi bo'shliqlari, ovqat hazm qilish trakti va tentakulalarini yuqtirish. Fronidlarning odamlar uchun ahamiyati bor-yo'qligi noma'lum. The Xalqaro tabiatni muhofaza qilish ittifoqi (IUCN) hech qanday fonid turlarini yo'qolib ketish xavfi ostida bo'lganlar ro'yxatiga kiritmagan.

2010 yilga kelib, hech qanday tortishuvsiz fronidlarning tana qoldiqlari mavjud emas.^[4] Fronidlar yaratganligi haqida yaxshi dalillar mavjud qoldiqlarni izlash topilgan Siluriya, Devoniy, Permian, Yura davri va Bo'r davrlar, va ehtimol Ordovik va Trias. Fronidlar, brakiyopodlar va bryozoyanlar (ektopiklar) birgalikda chaqirilgan lofoforatlar, chunki hamma ovqatlanish uchun lofoforlardan foydalanadi. Taxminan 40-yillardan 90-yillarga qadar oilaviy daraxtlar asoslangan embriologik va morfologik orasida lofoforatlar joylashtirilgan xususiyatlari opa-singillar guruhi uchun deuterostomalar, o'z ichiga olgan super-filum akkordatlar va echinodermalar. Ozchiliklar ushbu qarashga rioya qilsalar-da, hozirgi kunda aksariyat tadqiqotchilar fotonidlarni a'zolari deb hisoblashmoqda protostom superfilim Lophotroxozoa.^[5] Garchi tahlilchilar foydalanayotgan bo'lsa ham molekulyar filogeniya Lophotroxozoa a'zolari a'zo bo'lmaganlarga qaraganda bir-biri bilan chambarchas bog'liq ekanligiga aminlar, a'zolar o'rtasidagi munosabatlar asosan aniq emas. Ba'zi tahlillar fonidlar va brakiyopodlarni quyidagicha ko'rib chiqadi opa-singillar guruhlari, boshqalari esa fronidlarni brachiopoda tarkibidagi kichik guruh sifatida joylashtiradi.

Tipning tavsifi

Xordalilar tipining mavjudligini mashhur rus zoologi A.O.Kovalevskiy asoslab bergan. Xordalilar tipi degan nomi 1878 yilda Bell tomonidan taklif etilgan.

Xordalilar tipiga tashqi ko‘rinishi, yashash sharoiti va hayoti har xil bo‘lgan hayvonlar kiradi. Xordalilarning hamma hayot muhitlarida: suvda, er ustida, er tagida, daraxtlarda va havoda uchratish mumkin. Geografik tomondan bular er sharining deyarli hamma qismiga tarqalgan. Xordalilar hozirgi zamonda er yuzida yashashgan turlarini umumiy soni 43 ming atrofida.

Xordalilar tipiga dengizlarda o‘troq holda yoki erkin suzib yuruvchi lichinka xordalilar, har xil lansetniklarni o‘z ichiga olgan boshskeletsizlar, hozirgi zamon vakillari minogalar va miksinalarni umumlashtirgan to‘garakog‘izlilar hamda umurtqali hayvonlarni olti sinfi, ya’ni tog‘ayli va suyakli baliqlar, suvda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilar kiradi. Bularning o‘lchamlari ham xilma xil bo‘lib 0.5-3 mm dan uzunligi 30 m, massasi 150 t gacha boradi.

Xordalilar nihoyatda xilma-xil bo‘lishiga qaramasdan quyidagi belgilari bilan boshqa hayvonlardan keskin farq qiladi:

1. O‘q skeleti umrbod yoki taraqqiyotning ilk davrida mavjud bo‘lgan xorda yoki orqa tori (chorda dorsalis) bajaradi. Xorda elastik egiluvchan o‘zaklardan hamda vakuola xujayralaridan tashkil topgan. Xorda ichak nayining ustki devoridan ajralib chiqadi, ya’ni entoderma hisobidan taraqqiy etadi. Tuban hayvonlarda xorda umrbod saqlanadi, yuksak xordalilarda embrional organ holida bo‘ladi va keyinchalik xorda tog‘ay yoki suyak umurtqalar bilan almashinadi.

2. Markaziy nerv sistemasi (bosh miya va orqa miya) orqa tomonda, ya’ni xordaning o‘stida joylashgan bo‘lib shaklan nayga o‘xshaydi, uning ichki bo‘shlig‘i nevrotsel (peygosoev) deb ataladi. Deyarli barcha xordalilarda nerv nayining oldingi qismi kengayib, bosh miyani keyingi qismi esa orqa miyani hosil qiladi. Embrional rivojlanish davrida nerv nayi embrionning orqa tomonida uzunasiga ketgan botiq shaklida hosil bo‘ladi, demak ektodermadan yuzaga keladi.

3. Ovqat hazm qilish nayining oldingi (halqum) bo‘limi devorining ikki tomoniga qator o‘rnashgan va halqum bo‘shlig‘ini tashqi muhit bilan tutashtirib turadigan jabra yoriqlari bo‘ladi. Tuban xordalilarda jabra yoriqlari bir umr saqlanadi. Quruqlikda yashaydigan umurtqali hayvonlarda jabra yoriqlari faqat embrion davrida hosil bo‘lib, tezda bitib ketadi. Halqumning keyingi qorin qismidan juft bo‘rtma-atmosfera havosi bilan nafas oluvchi organ – o‘pka rivojlanadi. Ovqat hazm qilish yo‘li xordaning ostida joylashadi.

4. Qon aylanish tizimini boshqarib turuvchi organ – yurak gavdaning qorin tomonida, xorda va ovqat hazm qilish nayining ostida joylashadi.

YUqorida aytilgan belgilar bilan bir qatorda xordalilar uchun tubandagi belgilar ham xarakterlidir, lekin bu belgilar boshqa ba’zi umurtqasiz hayvonlarning tiplarida ham uchraydi.

Xordalilar, nina terililar, chala xordalilar, pogonoforalar va qiljag‘li chuvalchanglar, ikkichlamchi og‘izlilarga – Deuterostomia kiritiladi va birlamchi og‘izlilar – Protostomia guruhiga qarshi qo‘yiladi. Ikkilamchi og‘iz gastrulaning gastropor degan teshigiga qarama-qarshi tomoni devorining yorilishidan hosil bo‘ladi. Bitayotgan gastropar o‘rnida esa anal teshigi hosil bo‘ladi. Birlamchi og‘izlilarda esa gastropor o‘rnida og‘iz teshigi hosil bo‘ladi, orqa chiqaruv teshigi esa gastrula devorining o‘pirilishi natijasida hosil bo‘ladi.

Embrional taraqqiyot jarayonida ikkilamchi tana bo‘shlig‘i – selom hosil bo‘ladi bu belgi xordalilar nina terililar, qil jag‘lilar, elka oyoqlilar, bug‘im oyoqlilar, chuvalchanglar uchun xosdir.

3. YUksak xordalilarning embrionlarida va tuban xordalilarda, bug‘im oyoqlilarda, ko‘pchilik chuvalchanglarda asosiy organlar sistemasining periferik nerv tizimi, muskullar, skelet, ayirish tizimining metamer (segmentli) ravishda joylashuvi xarakterlidir. YUksak xordalilarda metameriya deyarli bilinmaydi.

4. Xordalilar va ko‘pchilik umurtqasiz hayvonlarning (bulutlar va kovak ichaklilardan tashqari) gavdasi ikki tomonlama – bilateral simmetriyali bo‘lib tuzilganligi hisoblanadi, ya’ni gavdasini chap va o‘ng bo‘laklarga ajratadigan faqat bitta yuza o‘tkazish mumkinligidir.
Sistematikasi

Hozirgi vaqtda xordalilar tipining sistematikasi quyidagicha qabul qilingan (qirilib ketgan guruhlari + bilan belgilangan).

Xordalilar tipi – Chordata

1 Kenja tip. Lichinka xordalilar – Urochordata yoki Pardalilar – Tunicata.

1 – sinfi Assidiyalar – Ascidiae

2 – sinfi Salplar – Salpae

3 – sinfi Arpendikulyariyalar – Appendiculariue

II Kenja tip – Bosh skeletsizlar – Acrania

Xordaboshlilar sinfi – Cephalochordata

III Umurtqalilar kenja tipi – Vertebrata yoki bosh skeletlilar – Craniota

Jag‘sizlar bo‘limi – Agnatha

+ 1 Pteraspidomorflar– sinfi – Pteraspidomorphi

+ 2 Sefalaspiomorflar– sinfi – Cephalaspidomorphi

3 To‘garak og‘izlilar – sinfi – Cyclostomata

Jag‘og‘izlilar bo‘limi – Gnathostomata

Birlamchi suv hayvonlari – Anamnia

Baliqlar katta sinfi – Pisces

+ 1 – Qalqondor baliqlar sinfi – Placodermi

+ 2 – Jag‘ jabralilar sinfi – Aphetohyoidi (Acanthodii)

3 – Tog‘ayli baliqlar sinfi – Chondrichtyes

4. Suyakli baliqlar sinfi - Osteichtyes

To‘rt oyoqlilar katta sinfi – Tetrapoda

Suvda va quruqlikda yashovchilar sinfi – Amphibia

Birlamchi quruqlikda yashovchilar – Amniota

1 – Cudralib yuruvchilar sinfi – Reptilia

2 – Qushlar sinfi - Aves

3 – Sut emizuvchilar sinfi – Mammalia
Pardalilar va bosh skeletsizlar kenja tiplari odatda tuban xordalilar, umurtqalilar kenja tipi esa yuksak xordalilar deb yuritiladi. Hayoti suv bilan bog‘liq bo‘lgan umurtqalilarni (to‘garak og‘izlilar, baliqlar, suvda va quruqlikda yashovchilar) tuban umurtqalilar, quruqlikda yashovchi umurtqalilarni esa yuksak umurtqalilar deyiladi

1 Lichinka xordalilar (Urochordata) kenja tipi yoki

pardalilar (Tunicata) kenja tipi.
Umumiy tavsifi

Lichinka xordalilar juda sodda tuzilgan va har xil tarzda hayot kechiradigan dengiz hayvonlaridir. Voyaga etganlarining juda ko‘pchiligida nerv nayi va xordasini bo‘lmasligi bilan boshqa xordalilardan farq qildai. Lichinkalik davrida ularda aniq ko‘rinib turadi. Gavdasi tashqaridan maxsus parda – tunika bilan qoplangan. Tunika himoya ahamiyatiga ega bo‘lib, o‘troq yoki yarim o‘troq hayotga ko‘chish natijasida hosil bo‘lgan. Tunika kelib chiqishi jihatidan, teri epiteliysi va ular orasidagi mezenximatoz xujayralar ajratgan mahsulotdir. U o‘zining ximiyaviy tarkibiga ko‘ra o‘simlik sellyulozasiga yaqin turadi va shu moddaning hayvonot olamida ham borligini ko‘rsatadigan yagona misol hisoblanadi.

Pardalilarning hammasi germofraditdir. Bular jinsiy va jinssiz yo‘llar bilan ko‘payadi. YAkka – yakka yoki koloniya bo‘lib o‘troq hayot kechiradi; ba’zilari erkin suzib yashaydi. Ovqatlanishi o‘ta passiv, ya’ni suvni filtratsiya qilib oziqlanadi. Qon aylanish tizimi tutash emas.

Bu kenja tip uchta sinfga: assidiyalar (Ascidiae), salplar (Salpae), appendikulyariyalar (Appencliculariae)ga bo‘linadi.

Assidiyalar sinfi – Ascidiae.

Bu sinfga yakka-yakka va koloniya bo‘lib o‘troq holda hayot kechiruvchi pardalilar kiradi.

Tashqi ko‘rinishi. Voyaga etgan assidiya tashqi ko‘rinishidan qo‘sh og‘iz shisha bankaga o‘xshagan bo‘lib, ostki tomoni bilan suv tagidagi bironta narsaga yopishib oladi va qo‘zg‘almasdan hayot kechiradi. Uning ustki tomonidagi teshikka og‘iz sifoni, yon tomonidagi teshikka kloaka sifoni deyiladi (1-rasm). Gavdasi tashqi tomondan parda tunika bilan qoplangan. Tunika murakkab tuzilgan bo‘lib u yupqa va qattiq kutikula bilan qoplangan, kutikulaning tagida kletchatkasimon modda tunitsindan tashkil topgan,. ipsimon to‘r joylashadi. Tunikani epiteliy xujayralari ajratadi va odatda anorganik tuzlar bilan shimilgan bo‘lib, tarang va zich himoya qiluvchi qobiqqa aylanadi. Bu qobiqqa ayrim xujayralar va hatto qon tomirlari kirib turadi. Ba’zi bir assidiyalarning tunikasi yupqa, silliq yarimtiniq, bezsimon bo‘lsa, boshqa birlari – qalin va bo‘rtmali bo‘ladi. Ayrim turlarida tunika ektodermaga mahkam yopishib tursa, boshqalarida tunika faqat og‘iz va kloaka sifonlari atroflarida qo‘shiladi.

Tunikaning ostida teri epiteliysidan tuzilgan teri-muskul xaltasi yoki mantiya joylashadi. Sifonlar atrofida bu teshiklarni ochib yopuvchi maxsus halqasimon muskul bog‘lamlari joylashadi. Mantiy qavatining muskulaturasini qisqarishi va bo‘shashi natijasida og‘iz sifonining ichki devoridagi kiprikchalar tebranadi va buning oqibatida halqumga suv yutiladi.

Nerv tizimi. Voyaga etgan Assidiyaning markaziy nerv tizimi, og‘iz sifoni bilan kloaka sifoni o‘rtasida joylashgan kichikroq nerv tugunchasidan iborat. Bu tugunchaning ichki bo‘shlig‘i, ya’ni nevrotseli bo‘lmaydi va yaxlit nerv massasidan iborat. Voyaga etgan assidiyada, qamrag‘ichlarda boshqa sezuv organlari yo‘q.

Ovqat hazm qilish va nafas olish organlari. Og‘iz sifonining teshigi og‘izga ochiladi. Og‘izni bir necha qamrag‘ichlar o‘rab turadi. Og‘iz serbar xaltasimon halqumga ochiladi. Halqumning devorida bir qancha mayda-mayda jabra teshiklari – stigmalar joylashadi (1 – rasm). Stigmalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashqariga ochilmasdan, atrial (jabra oldi) bo‘shliqqa ochiladi. Halqumning pastki tomonidan kalta qizilo‘ngach boshlanib, u kengaygan oshqozonga o‘tadi. Oshqozondan keyin ichak boshlanadi va ichak anal teshigi orqali atrial bo‘shliqqa ochiladi. Bu o‘z navbatida kloaka sifoniga ochiladi. Halqumning ichki tomonida, uning orqa tomoni bo‘ylab tornov (ariqcha) bor, bu novning ikki cheti yuqoriga ko‘tarilgan bo‘lib, ichi tebranuvchi kiprikchalar bilan qoplangan. SHu nov endostil deb ataladi. Endostil og‘iz teshigiga etmasdan turib halqum yon egatchasiga hamda halqumning elka tomonidan o‘tuvchi elka plastinkalariga bo‘linadi. Endostilga cho‘kkan ovqat luqmalari endostilning kiprikli hujayralari yordamida yuqoriga halqum yon egatchasiga haydaladi. U erdan elka plastinka orqali qizio‘ngachga ochiladi. Halqum nafas olish organi ham bo‘lib xizmat qiladi.

Qon aylanish tizimi. .Pardalilarning qon aylanish tizimi tutash emas. YUragi oshqozon oldiga o‘rnashgan. U muskulli xaltachadan iborat. YUrakning qarama-qarshi tomonlaridan ikkita qon tomiri chiqadi. Bulardan oldingisi jabra qon tomiri deb ataladi va stigmalarga mayda-mayda shoxchalar beradi. Keyingisi ichak qon tomiri deb ataladi va ichki organlarga boradi. Assidiya yuragining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u qonni dam u tomonga, dam bu tomonga qarab haydaydi. SHunday qilib, assidiyaning har qaysi qon tomiri dam arteriya vazifasini va dam vena vazifasini bajaradi.

Urchish organlari. Assidiyaning ikkita jinsiy bezi – erkaklik va urg‘ochilik bezlari oshqozonning ustiga joylashgan va bir-biriga taqalib turadi, pardalilarning hammasi germofroditdir. Jinsiy bezlari baravar etilmaganligi natijasida bitta assidiyaning o‘zi ham erkaklik, ham urg‘ochilik funksiyasini bajaradi. Jinsiy bezlarda pishib etishgan jinsiy xujayralar maxsus tuxum yo‘li yoki urug‘ yo‘li orqali atrial bo‘shliqqa ochiladi. Undan kloaka sifoni orqali tashqariga – suvga chiqariladi va suvda urug‘lanadi. Urug‘langan tuxum - zigotaning rivojlanishi natijasida lichinka etishib chiqadi. Lichinka voyaga etgan assidiyadan o‘zining tuzilishi bilan keskin farq qiladi. Lichinkaning keyingi qismida uzun dumi bo‘ladi. Dumi bo‘ylab xorda joylashadi. Xordaning oldingi usti tomonida nevrotseli bo‘lgan nerv nayi joylashadi. Lichinkaning halqumida ko‘p sonli jabra teshiklari joylashadi. Lichinka suvda erkin suzib yuradi va bo‘yi 0.5 mm cha keladi (2 – rasm). Lichinka tezda suv osti jismlariga yopishib olib, regressiv metamorfoz davrini o‘z boshidan kechiradi. Dumi, unda joylashgan xordasi, nerv nayi yo‘qolib ketadi. Nerv nayining oldingi qismi nerv tugunchasiga aylanadi. Teri qoplag‘ichlari burmasidan atriopor hosil bo‘ladi. SHunday qilib, xordalilarga xos belgilarga ega bo‘lgan harakatchan lichinka asta-sekin o‘troq holda yashovchi, voyaga etgan assidiyaga aylanadi.

Jinssiz urchish vaqtida urg‘ochi assidiyaning qorin tomonida kurtak hosil qiluvchi kolbasimon bo‘rtma - stolonlar hosil bo‘ladi. SHu bo‘rtmalarda kurtaklar paydo bo‘ladi, barcha organlar shu kurtaklardan yuzaga keladi.

Assidiyalarda ajratish organi rivojlanmagan.

Assidiyalar sinfi uz ichiga 1000 ga yaqin turni oladi va uchta turkumga bo‘linadi: yakka assidiyalar, murakkab assidiyalar va olov tanlilar.

YAkka assidiyalar turkumi Monascidiae ning vakillari 2-3 mm dan 40-50 sm gacha balandlikda bo‘ladi. Bularni ichida harakatchan turlari ham uchraydi. Masalan, sharsimon assidiya – Waster ascidia suv tagi bo‘ylab harakat qiladi.

Kolonial assidiyalar – Synascidia ning kurtaklaridan rivojlangan assidiyalar ona assidiyalar bilan tutashgan bo‘ladi. Bu aloqalar turlicha bo‘ladi. Masalan, bir nechtasi tashqaridan umumiy parda bilan o‘rab olinadi va ularda bitta umumiy kloaka sifoni bo‘ladi. Urug‘lanish koloniyalar o‘rtasida sodir bo‘ladi. CHunki ona koloniya bilan qiz koloniya o‘rtasida urug‘lanish bo‘lmaydi.

Olov tanlilar turkumi – Pyrosomata ning vakillarida zigotadan assidiyasimon koloniya asoschisi rivojlanadi. Kurtaklanish yo‘li bilan undan to‘rtta olov tanlilardan tashkil topgan guruh hosil bo‘ladi va bu umumiy tunika bilan o‘ralgan bo‘ladi. Bu hayvonlarning koloniyadagi har-bir a’zolarining halqumini oldingi qismida yorituvchi xujayralar guruhi bo‘ladi. Bu hujayralarda yorug‘lik yaratuvchi simbiotik bakteriyalar yashaydi. Koloniyaning uzunligi odatda 20-40 sm bo‘lib, undagi har-bir olovtanning o‘lchami 3-5 mm ni tashkil qiladi. Ba’zi turlarining koloniyasini uzunligi 3-4 m ga etadi.

Assidiyalar barcha dengiz va okeanlarda tarqalgan. Odatda ular 50 m chuqurlikda, ba’zilari 2000-7000 m chuqurlikda ham tarqalgan. Ba’zi joylarda 1 m 2 joyda 8-10 ming donagacha yashaydi. 1 gektar joydan assidiyalardan 300 kg gacha kletchatka olish mumkin.

2 – Salplar sinfi – Salpae

Salplar erkin suzib yurib, pelagik hayot kechiruvchi dengiz hayvonlaridir. Ular gavdasining shakli bodringa yoki bochkaga o‘xshaydi (3 – rasm). Gavdasining oldingi uchiga og‘iz, orqa uchiga esa kloaka sifonlari o‘rnashgan. Butun gavdasi yupqa, tiniq parda bilan o‘ralgan, hayvonni halqa singari o‘rab olgan muskul lentalari shu tunikadan ko‘rinib turadi. Salplarning halqumi va jabra oldi bo‘shlig‘i gavdasini deyarlik to‘ldirib turadi. Bu bo‘shliqlarning o‘rtasida orqa o‘simta degan parda ajratib turadi. Bu pardada jabra teshiklari – stigmalar joylashadi. Hayvon ko‘rinib turgan muskul lentalarini oldindan orqaga qarab qisqartiradi va suvni kloaka sifonidan kuch bilan otib chiqaradi. O‘zi oldingi tomonga qarab harakat qiladi.

Salplarning yakka holda va koloniya bo‘lib hayot kechiradigan turlari mavjud. Bularda ko‘payish navbatlashib turadi. Jinsiz ko‘payishda yakka salp gavdasining orqa uchida maxsus o‘simta – stolon hosil bo‘ladi, bu stolondan jinsli qiz individlar ketma-ket kurtaklanib chiqib, zanjirsimon koloniya hosil qiladi. Ular o‘z gavdasining tuzilishi jihatidan ona individga o‘xshaydi, lekin undan maydaligi bilan farq qiladi. Ularning har birida ham tuxumdon, ham urug‘don bor. Lekin tuxum va urug‘ hujayralari bir vaqtda pishib etilmaydi. Ona individdagi urug‘langan tuxumdan yosh individ paydo bo‘ladi, u o‘sib, stolon hosil qiladi va bu sikl yana takrorlanadi.

Salplar sinfi 25 turni o‘z ichiga olib, ikkita turkumga bo‘linadi. Haqiqiy salplar turkumi – Desmomyaries ning ba’zi turlarining bo‘yi 5-15 sm gacha etadi.

Bochkalilar (bochenochnik) turkumi - Cyclomyaries uchun polimorf koloniya hosil qilish juda xarakterli bo‘lib, koloniyasining uzunligi 30-40 sm gacha etadi.

Salplar issiq dengiz suvlarida pelagik hayot kechiradi va 200-300 m chuqurlikda yashaydi.
3. Appendikulyariyalar sinfi - Appendiculariae

Bu sinf o‘z ichiga 60 ga yaqin hayvon turlarini oladi. Appendikulyariyalar suvda erkin suzib yuruvchi mayda hayvonlar bo‘lib, gavdasining uzunligi 0.5-3 mm, ba’zi turlari 1-2 sm gacha borishi mumkin. Tashqi ko‘rinishiga ko‘ra appendikulyariyalar assidiyalarning lichinkasiga o‘xshab ketadi (4-rasm). Ularning xordasi umrbod saqlanib qoladi va atrial bo‘shlig‘i bo‘lmaydi. Halqumining ustida ipsimon nerv tortmasi bor. Nerv tortmasidan dumining oxirigacha boradigan nerv tolasi chiqadi. Butun dumi bo‘ylab naysimon xorda joylashadi. Appendikulyariyalarning haqiqiy pardasi bo‘lmaydi. Mantiyaning ektodermal hujayralari ayirgan moddadan maxsus «uycha» hosil bo‘ladi. Bu boshqa pardalilarning tunikasiga mos keladi. Appendikulyariya «uycha»ning ichida dumini tebratib, suvni «uycha»ning oldingi teshigiga qarab haydaydi, suv appendikulyariyaning orqa teshigidan chiqib ketar ekan hayvonni oldinga qarab itaradi. 4-20 soat ichida «uycha» ifloslanadi. Bunda hayvon dumi bilan urib, «uycha» devorini teshadi va «uycha»dan chiqadi. Mantiyaning ektodermal hujayralari yana shilimshiq parda ishlab chiqa boshlaydi. Natijada 1-1.5 soat ichida hayvon yangi «uycha» yasaydi.

Appendikulyariyalar neotenik guruh hayvonlar bo‘lib, lichinkalik davrida ko‘payish qobiliyatiga ega bo‘lib, evolyusiya jarayonida etuklik davrini yo‘qotgan bo‘lishi mumkin.

Appendikulyariyalar deyarli hamma dengiz va okeanlarda tarqalgan.