Buxoro davlat universiteti raxmatullayeva f. M. Korporativ strtegiya va tashkiliy dizayn

3.3. O’rinbosar tovarlar tomonidan raqobat


Iste'molchilar mahsulotni sotib olishga tayyor bo'lgan narx qisman o’rinbosar mahsulotlarning mavjudligiga bog'liq. Misol uchun, benzin va sigaretalar uchun to'g'ridan-to'g'ri o’rinbosar tovarlarning yo'qligi, iste'molchilarning narxga nisbatan sezgir emasligini anglatadi (ya'ni, talab narxga nisbatan elastik emas). To'g'ridan-to'g'ri o'rinbosarlarining mavjudligi, tovarlar narxining ko'tarilishiga javoban, xaridorlar uning o'rnini bosadigan tovarlarni xarid qilishlariga imkon beradi (ya'ni, talab narxga nisbatan egiluvchan bo'ladi). E-tijorat ko'plab firmalar uchun halokatli bo'lgan o'rnini bosuvchi xizmatlar tomonidan raqobatning yangi manbasini yaratdi.
Yevropada va Shimoliy Amerikada "Expedia" va "Travelocity" kompaniyalari va aviakompaniyalar tomonidan to'g'ridan-to'g'ri amalga oshiriladigan onlayn buyurtma tizimining rivojlanishi tufayli ko’plab sayohat agentliklari bankrotlikka uchradi.
4-mavzu. Sanoat va raqobatbardoshlik tahlili

4.1 Dinamik raqobat: ijodiy halokat va giperraqobat

4.3. O’yinlar nazariyasining asosiy jihatlari
4.1 Dinamik raqobat: ijodiy halokat va giperraqobat
Zamonaviy iqtisodiyot - o'zgarishlar iqtisodiyoti. Bu jahon xo’jaligining bozor infratuzilmasiga ham to’liq taaluqlidir. Globallashuvning axborot shaffofligiga qaramasdan, jahon bozorlarining dinamikasi sinxron jarayon emas, balki raqobatchilarning o'zaro ta’siri bo’lib, muntazam yetakchilar o’zgarib turadi.
Sanoat tuzilishi nisbatan barqaror ekanligi haqidagi tasavvur raqobatbardosh xatti-harakatni belgilaydi va uni taxmin qilishga imkon beradi, biroq, dinamik kuchlarni — innovatsiya va tadbirkorlikni butunlay e'tiborsiz qoldiradi.
Jozef Schumpeter raqobatni "ko'p yillik ijodiy halokat bo’roni" deb hisoblaydi, chunki sanoatning eng qulay tuzilmalari — ayniqsa monopoliya — yangi va mavjud firmalarni jalb qilish va ularni innovatsion strategiyalar va mahsulotlardan foydalanishga undash orqali o'z halokatining urug'ini ekadi.
Schumpeterning muntazam ravishda sanoat tuzilmasini o’zgartiradigan raqobatga kurashning dinamik jarayoni sifatidagi bu nuqtai nazari tuzilmani raqobat harakati natijasi sifatida ko'rib chiqishni taklif qiladi. Asosiy e'tibor sanoatda tarkibiy o'zgarishlarning tezligiga qaratilishi kerak. Agar strukturaning o'zgarish sur’ati yuqori bo'lsa, unda Porterning raqobatning besh kuchi modeli raqobat va rentabellikni bashorat qila olmaydi.
Strukturaning uzoq muddatli o'zgarishi va sanoatning rentabelligi bo'yicha empirik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, Shumpeterning "ijodiy halokat" jarayoni "engil shabada" ni eslatadi, «bo’ron" ni emas. Shakllanib bo’lgan sanoatlarda yangi kelganlar kamdan-kam uchraydi, shuning uchun daromadlar asta-sekin kamayadi, sanoat kontsentratsiyasidagi o'zgarishlar juda sekin kechadi.
Raqobat jarayoni yumshoq qilib aytganda, juda inertdir. Umuman olganda, tadqiqotlar strukturaning o'zgarishi va daromad normasining juda izchil rasmini ko'rsatadi. Uzoq istiqbolda firma darajasida va sanoat darajasida foyda juda barqarordir.
Biroq, ayrim tarmoqlar "ijodiy halokat"ning aniq belgilarini ko'rsatmoqda. Jeffrey Uilyams, "Schumpeter sanoatlari"ga, innovatsion mahsulotlar tezda paydo bo’ladigan sanoatlarni - yarim o’tkazgichlar, maishiy elektronika va kompyuterlar sanoatlarini kiritadi. Aslida, bu dinamik, beqaror bozor sharoitlariga bo'ysunadigan tarmoqlar soni aniq o'sib bormoqda.
Rich D'aveni "giper raqobat" atamasidan raqobatchilarning jadal va tezkor harakatlari bilan ajralib turadigan, ya’ni raqiblar bozor ustunligini olish va raqobatchilarining ustunliklarini buzish uchun tezkor harakat qilishlari kerak bo'lgan sanoat muhitini tasvirlash uchun foydalanadi. Giper raqobat sharoitida raqibning raqobat ustunliklarini yo’q qiladigan yoki zararsizlantiradigan uzluksiz raqobat ustunliklari paydo bo’ladi, shu tariqa bozorning muvozanat siz holatini yaratadi. Giper raqobatning asosiy g'oyasi shundaki, raqobat ustunligi vaqtinchalik. Agar barqaror raqobat ustunligi mavjud bo'lmasa, samarali faoliyatga erishishning yagona yo'li doimo raqobat ustunliklarni takroriy yaratish va yangilashdir.
Bozor tamoyillarining globalligi raqobatning globalligidan dalolat beradi. O'z navbatida, raqobat kurashi hech kimning dam olishiga imkon bermaydi, barcha kuchlarning kuchlanishini, rivojlanish va takroriy ishlab chiqarishning har bir bosqichida resurslardan foydalanishni optimallashtirishni talab qiladi. Raqobat tanlovi barchan uchun natijalarni maksimal darajada oshirish va iqtisodiy faoliyat xarajatlarini minimallashtirishni rag'batlantiruvchi vosita bo'lib xizmat qiladi. Raqobatning keskinlashuvi deyarli barcha bozorlarda qayd etiladi. Hozirgi kunda milliy ishlab chiqarishlarning eksportga yo'naltirilganligi va jahon bozorida o'z mahsulotlarining raqobatbardoshligi iqtisodiy faoliyatning muvaffaqiyati uchun muhim shart bo’lib qoldi. Yangi iqtisodiyot sharoitida raqobat yangi, murakkab mazmun bilan to'ldirildi, uning yangi shakli giper raqobat paydo bo’ldi.
1990 yillarning ikkinchi yarmida globallashuvning tashqi namoyon bolishidan biri bozorlarni raqobat turi bo’yicha — mo’tadil raqobat yoki giper raqobatga ajratish bo’ldi. Bir qator iqtisodchilarning fikriga ko'ra, aksariyat kompaniyalar hozirgi vaqtda mo’tadil raqobatga ega bozorlardan giper raqobatlashgan bozorlarga harakat qilishmoqda. Avvalo, bu kompyuterlar, mobil telefonlar, mikroprotsessorlar, telekommunikatsiyalar, dasturiy mahsulotlar kabi yuqori texnologiyali ishlab chiqarish tarmoqlari bozorlari bo'lib, ularda global miqyosda faoliyat yuritayotgan iste'molchilar va savdo vositachilarining soni tobora ortib bormoqda.
Shveytsariyalik professor Manfred Brun giperraqobatning quyidagi o'ziga xos xususiyatlarini ta'kidlaydi:

1. 
   Birinchidan, giperraqobat bir vaqtning o'zida bir nechta sohalarni qamrab oladi, ularning eng muhimlari — xarajatlar, sifat, muddatlar, "nou-xau", bozor to'siqlarini yaratish, moliyaviy ahvolni mustahkamlash. Ushbu raqobat sohalari ilgari ham korporativ boshqaruvning diqqat markazida bo'lgan. Giperraqobat sharoitida esa menejment raqobat parametrlaridan faqat biriga e'tiborni qarata olmaydi, ularning barchasi bir vaqtning o'zida hisobga olinishi kerak.
   
2. 
   Ikkinchidan, korxonalar giperraqobatning ko’pjihatli xarakterini hisobga olishlari kerak. U turli darajalarda — tovar bozorlarida; resurslar sohasida; turli tadbirkorlik tushunchalari o'rtasida; kompaniyalar birlashmasi tarkibida, agar kompaniya raqiblar bilan yakka o'zi emas balki boshqa ishlab chiqaruvchilar, yetkazib beruvchilar, hamkorlik sheriklari, savdo vositachilar va boshqalar bilan ittifoq tuzgan holda kurashganda davom etishi mumkin;
   
3. 
   Giperraqobatning uchinchi belgisi bozor rivojlanishining dinamizmidir. Raqobatchilarning pozitsiyalari va kuchlar joylashuvi (расстановка сил) o’sib boruvchi tezlik bilan o’zgarib boradi. Bozor dinamikasi yangi raqobatchilarning doimiy kirib borishi va eski raqobatchilarning bozoridan chiqib ketishida, yangi xizmatlarning paydo bo’lishida, ko’plab korxonalarning qo’shilishi va sotib olinishida aks etadi. Vaziyatlarni taxmin qilish yanada qiyin va muammoli o’lib boradi, prognozlar muddati qisqarib boradi.
   
4. 
   Nihoyat, giper raqobatning belgisi bozor raqobati ishtirokchilarining agressivligi ortib bormoqda. Raqobatchilarni zaiflashtirish uchun to'g'ridan-to'g'ri hujumlar mavjud. Bunday tajovuzning maqsadi raqobatchilarning kuchlari taqsimotida muvozanatni buzishdir. Buning uchun ayniqsa, agressiv narx siyosati ishlatiladi.
   

Bozorlarning globallashuvi, ularni tartibga solishning zaiflashuvi, texnologiyalarning hayot aylanish jarayonining qisqarishi, bozorga kirishning to'siqlarini kamaytiradigan texnologiyalarning paydo bo'lishi: hiper raqobat bilan bozorlar paydo bo'lishi va ularning bozorlarini barqaror raqobat bilan almashtirishi, ekspertlarning fikriga ko'ra, raqobatbardosh muhitning "isishi" bilan bog'liq.yangi raqobatchilar va boshqa ishlab chiqarish sohalarida barqaror mavqega ega bo'lgan raqobatchilar.
Ekspertlarning fikriga ko’ra giper raqobatli bozorlarning paydo bo’lishi va ular tomonidan barqaror raqobatli bozorlarning surib chiqilishi raqobat muhitning "qizitilishi" bilan bog’liq, bu esa o’z navbatida bozorlarning globallashuvi, ularni tartibga solishning zaiflashuvi, texnologiyalarning hayot davrining qisqarishi, yangi raqobatchilar va boshqa ishlab chiqarish sohalarida barqaror mavqega ega bo'lgan raqobatchilarning bozorga kirishining to'siqlarini kamaytiradigan texnologiyalarning paydo bo’lishi natijasida kelib chiqadi.

Asr boshlarida iqtisodiy aloqalarning faol globallashuvi va jahon savdosining liberallashuvi raqobatning milliy chegaralardan ancha uzoqqa tarqalishiga olib keldi va unga xalqaro xarakter berdi. Ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi kurash davom etayotgan yangi joy - bu global bozorlar bo’ldi. Iste'mol bozorlari alohida tovarlarning, ularning savdo belgilari va brendlarining global tarqalishi, shuningdek yuzlab va minglab sanoat va savdo markazlari, restoranlar, do'konlar, xizmat ko'rsatish tarmoqlarining paydo bo'lishi va qamrab olinishi tufayli global bo'lib bormoqda. Bunga butun dunyoda bir xil bo'lgan jinsi shimlar, saqich, ichimliklar, elektron uskunalar, mashinalar va o'nlab yoki yuzlab mahsulotlar misol bo'la oladi.
Avvalo, transmilliy kompaniyalar (TMK) bozor globallashuvi imkoniyatlaridan foydalanadilar, ularning o'ziga xos xususiyatlari — bozorlarning global ko'rish va dunyo miqyosda raqobatni amalga oshirish, jahon bozorlarini bir xil global TMKlar bilan bo’lishish, jahon bozorining eng muhim segmentlarida nazoratni ta’minlash, yuqori texnologik sohalarda ustun ishtirok etish, yangi axborot texnologiyalari asosida filiallar faoliyatini muvofiqlashtirish, moslashuvchan korporatsiya, buxgalteriya hisobi va auditning yagona tashkiloti, o’z filiallarini, fabrikalarini, qo'shma korxonalarini yagona xalqaro menejment tarmog’iga birlashtirish, TMK lar faoliyat ko'rsatayotgan davlatlarga iqtisodiy va siyosiy ta'sir o'tkazish.
TMKlar kapitalning globallashuvini va ishlab chiqarish va mehnatning markazlashmagan konsentratsiyasini ta'minlaydi. Ular global axborot va moliyaviy makonni shakllantirishga hissa qo'shadilar. Jahon bozorining xalqaro subyektlari faoliyati muqarrar ravishda ularning bozor xatti-harakatlarining yangi shakllarini, ularning o'ziga xos miqyosi va bozor ulushini saqlab qolish va kengaytirish uchun raqobat usullarini keltirib chiqaradi.
TMKlarning muvaffaqiyati ular tadqiqot va ishlanmalar, brendlarni reklama qilish va texnologiyalari rivojlantirishga katta mablag 'sarflashga qodir ekanliklari bilan asoslanadi. Asosiy raqobat kurashlari ishlab chiqarish va boshqarish texnologiyalari sohasida ro'y beradi. O'zlarining raqobatbardoshligini saqlab qolish uchun TMKlar eng yangi texnologiyalar, innovatsion ishlanmalar va ishlab chiqarish quvvatlarini tezda yangilash asosida arzon narxlardagi va iste'mol sifati takomillashtirilgan mahsulotlarni yangilash uchun doimo kurash olib boradi.
Raqobatning giper raqobatga aylanishi kompaniyalarning global savdoda ishtirok etishiga to'sqinlik qiladigan to'siqlarni pasaytirish tufayli amalga oshdi. XX asrning 90-yillaridan boshlab kichik firmalar sonining ko’payishining aniq tendentsiyasi mavjud. Agar an'anaviy iqtisodiyot sharoitida TMKlarning jahon bozorlaridagi kuchi deyarli cheksiz bo’lgan bo'lsa, axborot va tarmoq texnologiyalarining rivojlanishi kichik firmalarga nafaqat mahalliy bozorlarda, balki xorijda ham iste'molchilar uchun kurashda deyarli teng sharoitlarda raqobatlashishga imkon berdi. Bu esa to'g'ridan-to'g'ri raqobat kuchayishiga olib kelgdi.
Axborot texnologiyalari mijozlarning so'rovlariga tezkorlik bilan javob qaytarish, mahsulot va xizmatlarni modifikatsiyalash yoki o'zgartirish imkoniyatini yaratdi. Masofadagi mehnat munosabatlari kichik firmalarga transport xarajatlari, elektr energiyasi, ofis joylarini tejashga, malakali kadrlar yetishmovchiligini bartaraf etishga va doimiy xodimlarni vaqtincha ishchilar bilan almashtirishga imkon beradi. Jahon bozoriga kirish uchun kichik firmalar texnika va usullarning butun arsenalini: chet elda barqaror xaridorlar mavjud bo’lganda to'g'ridan-to'g'ri aloqalarni tuzishdan tortib, savdo vositachilari, xususiy ixtisoslashtirilgan idoralar xizmatlaridan foydalanishgacha qo’llaydilar. Konsortsiumlar yoki sindikatlar kabi kichik firmalarning eksport birlashmalari keng tarqalgan. Kichik firmalarning global bozorlarga chiqishining yana bir yo'nalishi - mahalliy sheriklar bilan qo'shma korxonalar yaratishdir.
Kichik firmalar sonining o'sish tendentsiyasini ko'plab mamlakatlarda va, avvalambor, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda kuzatish mumkin. Ushbu mamlakatlar kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash bo'yicha faol siyosat olib bormoqdalar. Shunday qilib, Yevropa Ittifoqining «Oq kitobida» (1993), kichik firmalarga iqtisodiy o'sishning zamonaviy Yevropa modelida asosiy o'rin berilgan.
Ushbu tendentsiyani kuzatib, R. Rayx quyidagi xulosalarga keladi: yirik korporatsiyalarning ish bilan bandlikdagi ulushi va ilmiy-tadqiqot ishlanmalaridagi xarajatlari kamayib bormoqda, endi biznesning yuzi bir qator yirik firmalar emas, balki tarmoqli strukturaga birlashgan ko'plab kichik tashkilotlar tomonidan namoyish etilmoqda. "Biznes - bu har xil yo'llar bilan bog'langan turli xil tijorat tashkilotlarining murakkab tarmog'i". Garchi o’zining ierarxik boshqaruv tizimlari bilan minglab ishchilarni boshqaradigan yirik korporatsiyalar hanuzgacha mavjud bo'lsa-da, ustunlik korxonalar tarmoqlariga (to’r) o'tadi. Kichik tashkilotlarning katta tashkilotlarga nisbatan kamchiliklari, tarmoqdagi faoliyatning afzalliklari bilan qoplanadi. Tarmoqlar yanada egiluvchan va bozor kon'yunkturasi o'zgarishiga tezda moslashadi.
Giper raqobatning dinamikligi va agressivligi asosan korxonalarning yangi shakllari - virtual korxonalarning paydo bo'lishi bilan bog'liq. Bozor sheriklarining virtual tarmoqlarga qo'shilishi iqtisodiy faoliyatni tashkil etishda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Vaqtinchalik korporativ tarmoq - virtual tashkilot - bu zamonaviy kompaniya duch keladigan tez o'zgaruvchan tashqi muhitga javob.
Virtual korxonani yaratish bu bir qator agentlik korxonalarining noyob tajribasi, ishlab chiqarish imkoniyatlari va ilg'or texnologiyalarini loyiha atrofida birlashtirishni anglatadi. Xususan, turli soha korxonalardan virtual korxonani shakllantirish ularning kamchiliklari uchun o'zaro kompensatsiya va afzalliklarini oshirishni ta'minlaydi. Virtual kompaniya - bu mahsulot va xizmatlarni loyihalash, ishlab chiqarish va sotishni boshqaruvchi funktsional sheriklarning, hamda zamonaviy texnologiyalar va mustaqil ishchi guruhlar va tuzilmalar bilan tuzilgan shartnomalar tizimidan foydalanadigan buyurtmachilar hamjamiyati. Bu bozorga yangi mahsulotlarni tezda chiqarish va tezkor yetkazib berish uchun eng mos bo'lgan egiluvchan va dinamik tashkiliy tizimni shakllantirishga imkon beradi.
Buyurtmachilar va ijrochilarning bitta ochiq tarmoqqa qo'shilishi bilan o'zaro ta'sir qiluvchi tashkilotlar o'rtasidagi chegaralar noaniq, shaffof va mobil bo'ladi. Shunday qilib, virtual tashkilotning eng muhim xususiyati bu egiluvchan, moslashuvchan, dinamik tarmoq tuzilishidir. Bunday tarmoq haqiqiy jismoniy makonda mavjud emasligi, balki sheriklar resurslarining axborot integratsiyasi orqali yaratilishi sababli, uni ko'pincha kvazi-korxona deb atashadi. Ko'pgina kompaniyalar egiluvchanlikni ta'minlash va turli xil harakatlarning oldini olish maqsadida virtual komandalarni yaratadilar, ularda xodimlar o'zlariga eng mos bo'lgan joyda joylashgan.
Giperkontektsiyani harakatlantiruvchi kuch bo’lib, ikki yo'nalishda ketadigan sanoat chegaralarini xiralashtirish размывания jarayoni hisoblanadi. Birinchidan, turli sohalar o'rtasidagi chegaralar yo’qolib bormoqda va ular birlashmoqda (masalan, bank va sug'urta sektorlari). Ikkinchidan, tarmoq ichidagi chegaralar yo'qolib bormoqda, bu ayniqsa avtomobilsozlik sanoatida yaqqol namoyon bo'lmoqda, bu yerda kompaniyalar ishlab chiqarilgan avtomobillar turlarini kengaytirishga intilmoqda. O'xshash, oraliq va hattoki turli xil bozorlarda, o'xshash tajribaga ega bo'lgan yoki bo'lmagan holda faoliyat yuritadigan dunyodagi barcha kompaniyalar potentsial raqobatchilar sifatida ko'rib chiqilishi mumkin va kerak. Milliy bozorlarning ochilishi ularga istalgan vaqtda to'g'ridan-to'g'ri o’zaro raqobatli ta'sir o'tkazishga imkon beradi.
Yuqorida aytilganlarni sarhisob qiladigan bo'lsak, giper raqobatni korxonalarning dinamik o'zgaruvchan, tajovuzkor muhiti sifatida tavsiflash mumkin.Unda faoliyat yuritishning qiyinligi bir tomondan, transmilliy korporatsiyalarning "standartlari" ni yengib o'tish zarurati, boshqa tomondan kichik firmalarga xos bo'lgan virtualizatsiya va axborotlashtirishning zamonaviy talablariga moslashishi bilan izohlanadi.
Milliy iqtisodiyot jahon iqtisodiyotidan alohida rivojlana olmaydi, ya'ni mamlakat progressiv jarayonlarni faol ravishda qabul qilishi va ularda ishtirok etishi kerak degan ma'noni anglatadi. Yangi sharoitlarda raqobatbardoshlikni ta'minlash uchun mahalliy korxonalar texnologik yangiliklarni hisobga olgan holda doimiy ravishda takomillashtirilishi va ularni amalga oshirishi kerak; ko'plab jarayonlarni jahon standartlari darajasida bajarishga intilish; xarajatlarni doimiy ravishda kamaytirish va xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash; bilimlarni o'rganish va boshqarishga qaratilgan strategiyani ishlab chiqish.