Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

G’ildirak o’qlari ayqash uzatmalar.

Bunday uzatmalarda g’ildirak tishlari giperbola aylanishidagi yasovchi bo’yicha joylashadi. Giperbola aylanish quyidagiga yasaladi. Agar podshipnikda joylashgan o’qqa (16.2-rasm) boshqa tekislikda joylashgan renkani qattiq mahkamlansa, va bu qattiq sistemani o’q atrofida aylantirilsa, reyka fazoda iz qoldiradi, uni giperbola g’ildirak tishlari joylashadi. Mos ravishda, bunday uzatmalarni giperboloidli deyiladi.

Tishli g’ildurak yasash uchun giperbolaning alohida qismlaridan foydalaniladi. Agar tishli g’ildirak uchun giperbola aylanishning o’rta qismi olinsa (16.2a-rasm), u holda bu g’ildiraklar vintli uzatmani yasaydi.(16.2b-rasm). Ko’pincha bunday uzatmalarda valning ayqash burchagi 90⁰ga teng bo’lib ko’tarish burchagi – 45⁰ ga teng tishlar vint chiziqlarida joylashadi. Bu g’ildiraklar qiya tishli silindirikka o’xshash tishning ogish burchgi katta bo’ladi.G’ildirakning kichik giperbola yuzasini egriligi bilinmaydi.
Agar tishli gildirak uchun giperbolaning chetki qismida olinsa (16.2a-rasm) u holda bu g’ildiraklar gipodli uzatmani yasaydi (16.2b-rasm). Ko’pincha bunday uzatmada, oldingi holatdagidek ayqash burchagi 90⁰ ga teng bo’ladi. Gipodli uzatmaning g’ildiraklari qiya tishli konusliga o’xshash bo’lib, tishning og’ish burchagi katta bo’ladi. Giperbola yuzasining egriligi bilinmaydi. Gipoidli uzatmalar avtomobil va traktorlarda boshlang’ich g’ildiraklarga bosh uzatma sifatida yuqori o’tishlikni taminlash uchun foydaniladi.G’ildirak o’qlari ayqash uzatmalarga chervyuakli uzatmalar ham kiradi (16.2g-rasm) 1-chervak-bu birikuvchi vint. Chervyakli g’ildirak 2 ning tishlari ma’lum burchak oralig’ida chervyakni qamrab oladi. Chervyakli uzatmalar katta uzatish nisbatiga ega bo’lishi mumkin, lekin ishqalanish katta bo’lganligi sababli katta quvvatlarda foydalanish chegaralangan.

16.2-rasm.


Ilashmaning asosiy qonuniyati

Tish ilashmasining nazariyasi, tishli g’ildirakning geometrik parametrlari va tishli uzatma asosan ilashma qonuniyatiga suyanadi. Ilashma bu ikki tishli g’ildirak tishlarining kontaktdagi ko’rinishi (ya’ni, ilashmada bo’lishi). Asosiy ilashma qonuniyatini ko’rsatish uchun hamma tishlarni kontaktda bo’lishini qurmasdan,oliy kinematik juftni hosil qiluvchi tish profillari qismi bilan chegaralansa bo’ladi.

16.3-rasmda ikki tishli g’ildirak tishlarining kontakt sxemasi keltirilgan. 1 va 2 tishli g’ildirak tish qismining kontaktini ko’rsatish uchun O₁ va O₂ g’ildirak aylanish markazlari bilan tutashtirilgan.
G’ildirak aylanish markazlarida o’tkazilgan chiziqni markaziy chiziq deyiladi. Oliy kinematik juft nazariyasiga asosan, K kontakt nuqtasidan tish profiliga n-n umumiy nomal o’tkazish mumkin. Birinchi g’ildirakdan ikkinchi g’ildirakka uzilayotgan kuch vektorlari shu normalda joylashadi, shuning uchun uni harakat chizig’i deyiladi. Normal bilan markaz oralig’idagi chiziqni kesishgan nuqtasi P ni ilashma qutbi deyiladi.
Ilashmaning asosiy qonuniyati quyidagicha ta’riflanadi: harakat chizig’i markaz chizig’ini bog’langan tishli g’ildirak burchak tezliklarini teskari proporsional bo’laklarga bo’linadi.