Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

 

1. BUXGALTERIYA HISOBI XIZMATINI TASHKIL QILISHNING 

HUQUQIY ASOSLARI

 

O’zbekiston Respublikasida “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi qonun 

ishlab  chiqildi  va  qonun  talablari  doirasida  buxgalteriya  hisobi  sohasidagi 

mehyoriy 

hujjatlar 

xalqaro 

andozalarda 

ko’rsatilgan 

talablarga 

muvofiqlashtiriladi.  Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ishlab  chiqarish  va  sotish 

xarajatlari  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi 

to’g’risidagi”  Nizom,  O’zbekiston  Respublikasi  Buxgalteriya  Hisobining 

Milliy  Andozalari,  hamda  buxgalteriya  hisobini  yuritish  va  buxgalteriya 

hisobotlarini  tuzish  chog’ida  foydalaniladigan  uslubiy  ko’rsatmalar  va 

boshqa  mehyoriy  hujjatlar    ishlab  chiqildi  va  bosqichma  bosqich  tadbiq 

etildi.  Natijada  buxgalteriya  hisobining  tashkil  etishning  qo’ydagi  huquqiy 

mehyorlari yaratildi: 

---

34 

 

 

1. Moliyaviy hisobot shakllarini to’ldirish bo’yicha Qoidalar; 

2. O’zbekiston respublikasida mulkchilik to’g’risida Qonuni; 

3.  Rasmiy  davlat  hujjatlarini  tayyorlashga  buyurtma  berish,  ularni 

tayyorlash, hisobga olish, saqlash va topshirish tartibi to’g’risida Nizom; 

4. Xo’jalik yurituvchi subhektlar faoliyatini davlat   tomonidan nazorat qilish 

to’g’risida O’zbekiston Respublikasining Qonuni; 

5. Muhrlar va shtamplarni tayyorlash, saqlash va ulardan foydalanish tartibi 

to’g’risida Nizom; 

6. Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanuvi to’g’risidagi Nizom;  

7. O’zbekiston respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida Nizom;  

8. 1 yanvarg’ holati bo’yicha asosiy fondlarni har yili qayta baholashni o’tkazish 

tartibi to’g’risida Nizom; 

9.  Inventarizatsiya  jarayonida  aniqlanganmol-mulk  kamomadi  va  ortiqchasining 

buxgalteriya hisobi va soliqqa tortish tartibi to’g’risidagi Nizom; 

10. Asosiy vositalarni balansdan chiqarish tartibi to’g’risida Nizom; 

11. Nomoddiy aktivlarni balansdan chiqarish tartibi to’g’risidagi Nizom; 

12.  Tadbirkorlik  faoliyati  erkinligining  kafolatlari  to’g’risida  O’zbekiston 

Respublikasining Qonuni; 

13. Yuridik shaxslar tomonidan kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini 

tasdiqlash  to’g’risida  O’zbekiston  Respublikasi  Markaziy  Banki    Boshqaruvining 

Qarori; 

14. Тармоқ вазирликларининг бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиш бўйича  

йўриқ  хатлари,  тармоқ  хусусиятларини  инобатга  олиб  ишлаб  чиққан  Низомлари 

ва бошқа меъёрий кучга эга бўлган кўрсатмалари. 

Buxgalteriya  hisobidagi  huquqiy  boshqarish  huquq  mehyorlarini,  huquqiy 

munosabatlarni,  huquqiy  javobgarlik  va  boshqa tarkibiy  elementlarni  o’z ichiga oladi. 

Buxgalteriya  hisobini  tashkil  etishda  huquqiy  subektlar  (korxonalar)  bu  elementlarga 

o’z  munosabatlarini  bildiradilar.  Agar  ularning  munosabati  ijobiy  bo’lsa  huquqiy 

hujjatlarda belgilangan to’g’ri xatti – harakatlar, agar ularning munosabati salbiy bo’lsa 

---

35 

 

 

noto’g’ri xatti - harakatlari yuzaga keladi. Ya’ni buxgalteriya hisobi va hisobotida 

huquqbuzarliklarni bo’lishiga yo’l ochadi.  

O’zbekiston  Respublikasida  “Buxgalteriya  hisobi  to’g’risida”gi  qonun 

buxgalteriya hisobini tashkil qilish uchun asosiy huquqiy baza  

bo’lib  xizmat  qiladi.  Qonunda  buxgalteriya  xizmati  mutaxassislarini, 

shuningdek, korxona rahbarlariniing buxgalteriya hisobini tashkil etishdagi asosiy 

vazifalari, maqsadlari, huquqlari va burchlari ko’rsatib berilgan. 

Bu  qonun,  korxona  rahbarlari,  buxgalterlari  va  boshqa  mansabdor 

shaxslari  uchun  buxgalteriya  hisobini  tashkil  qilishni  va  hisobotlar  tuzishni 

asosiy tamoyillarini belgilab berdi. 

Buxgalteriya 

hisobini 

tashkil 

qilishning 

xalqaro 

amaliyoti, 

buxgalteriya  hisobini  mehyorlar  yordamida  boshqarishning  quyidagi 

tizimlarini nazarda tutadi: 

Birinchi  daraja–davlat  miqyosidagi  qonun  hujjatlari.  Bu  darajaga  

Respublikamizda  qabul  qilingan  “Buxgalteriya  hisobi  to’g’risida”  gi 

qonunni kiritish mumkin; 

Ikkinchi daraja  - uchyotni tashkil qilishning asosiy qoidalari. Mazkur 

darajada  buxgalteriya  hisobi  tushunchalari  va  qoidalari  shunday 

belgilanadiki, toki ular buxgalteriya hisobi bilan bog’liq shaxslar tomonidan 

bir  xilda  talqin  etilsin.  Ikkinchi  darajaga  buxgalteriya  hisobining 

tasdiqlangan va harakatdagi milliy andozalari kiradi. ; 

Uchinchi daraja turli idoralar tomonidan tarmoqlar xususiyatidan kelib 

chiqqan holda buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha ishlab chiqilgan 

 mehyoriy  hujjatlar  kiradi.  Xususan,  respublika  Moliya  vazirligi 

tasdiqlangan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida” gi Nizom, “Mahsulot (ishlar, 

xizmatlar)  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlari  tarkibi  hamda  moliyaviy 

natijalarni  shakllantirish  tartibi  to’g’risidagi”  Nizom  hamda  buxgalteriya 

hisobini yuritish va buxgalteriya hisobotlarini tuzish chog’i foydalaniladigan 

uslubiy  ko’rsatmalar  va  boshqa  hujjatlarni  kiritish    mumkin.  Uchinchi 

darajaga  respublika  Moliya  vazirligi  tasdiqlangan  “Buxgalteriya  hisobi 

---

36 

 

 

to’g’risida”  gi  Nizom,  “Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ishlab  chiqarish  va  sotish 

xarajatlari  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  to’g’risidagi” 

Nizom  hamda  buxgalteriya  hisobini  yuritish  va  buxgalteriya  hisobotlarini  tuzish 

chog’i  foydalaniladigan  uslubiy  ko’rsatmalar  va  boshqa  hujjatlarni  kiritish  

mumkin. xilma - xil uslubiy ko’rsatmalar hamda tavsiyalar. 

To’rtinchi  daraja  korxona  xususiyatidan  kelib  chiqib  hisob  siyosatini 

belgilash va hujjatlar oborotini yuritish uchun korxonada chiqarilgan ish hujjatlari. 

To’rtinchi  darajaga hisobot yilining boshida har bir korxona o’zi uchun tuzadigan 

va uning rahbari tomonidan tasdiqlanadigan hisob siyosati kiradi. 

Buxgalteriya  hisobini  boshqarish  ana  shu  to’rt  darajali  tizim  doirasida 

bo’lishi kerak.  

SHunday  qilib,  respublikada  faoliyat  ko’rsatayotgan  xo’jalik  subektlarida 

qo’llanilayotgan  buxgalteriya  hisobi  bosqichma-bosqich  buxgalteriya  hisobining 

halqaro tizimiga yaqinlashtirilmoqda. 

Buxgalteriya  hisobi  xo’jalik  subektlari  bilan  birgalikda  katta  rivojlanish 

yo’lini  bosib  o’tdi.  Ishlab  chiqarishning  rivojlanishi  ishlab  chiqarish 

jarayonlarining  murakkablashishiga  va  ularni  boshqarish  uchun  kerak  bo’lgan 

iqtisodiy  axborotlarni  tezlikda  olish  zaruriyatini  tug’ilishiga  olib  keladi.  Bu  o’z 

navbatida,  buxgalteriya  hisobini,  uning  ilg’or  usullarini  va  zamonaviy  hisoblash 

texnikasini qo’llash yo’li bilan takomillashtirishni taqozo qiladi.  

Buxgalteriya 

hisobini 

takomillashtirish 

birinchi 

navbatda 

uning 

tezkorlik(operativnost)  darajasini  oshirishga  qaratilishi  lozim.Hozirgi  kunda 

buxgalteriya hisobining tezkorlik darajasi unchalik yuqori emas. Korxona moliya-

xo’jalik  faoliyatlari  to’g’risidagi  ma’lumotlar  buxgalteriya  hisobot  davri  tamom 

bo’lgandan  keyingina  olinadi.  Ularni  tegishli  idoralarga  tezlikda  yetkazib  bera 

olmaydi. SHuning uchun bunday ma’lumotlardan faqat keyingi hisobot davrlarida 

foydalanish  mumkin.  SHuning  uchun  ham  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlarining 

tezkorligini  tahminlash  hozirgi  davr  menejmentining  asosiy  vazifalaridan  biri 

bo’lib hisoblanadi. 

---

37 

 

 

O’zbekiston  Respublikasi  moliya  vazirligi  keyingi  yillarda 

“Iqtisodiyot vazirligi”, “Davlistiqbolstat” qo’mita va boshqa tegishli idoralar 

bilan hamkorlikda buxgalteriya hisobini yuritishda ilg’or usul va shakillarni 

qo’llash,  xalqaro  andozalar  zaminida  milliy  andozalarni  ishlab  chiqish  va 

joriy  qilish,  persanal  kompyuter  texnikasini  qo’llash  asosida  buxgalteriya 

uchyotini  takomillashtirish  masalalarida  bir  qancha  ishlarni  amalga 

oshiriliyapti.  

Hozirgi  kunda  халқаро  бухгалтерия  ҳисоби  андазалари  асосида 

moliyaviy  buxgalteriya  uchyotini  tashkillash  bo’yicha  24  ta  milliy  andoza 

ishlab chiqilgan. Ular quyidagilar: