Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

Nutq jarayonida ikki va undan ortiq ma’noda qo‘llanuvchi so‘zlarga ko‘p ma’noli so‘zlar yoki polisemiya deyiladi.

Polisemiya yunoncha poli - ko‘p, semia - ma’no so‘zlaridan olingan bo‘lib, ko‘p ma’noli demakdir. Polisemiya monosemiya (yunoncha mono - bir, semia – ma’no)ga zidlanadi.

Ko‘p ma’noli so‘zlarda ma’no qanchalik ko‘p bo‘lsa ham, lekin u bir so‘z hisoblanaveradi. Shuning uchun ham ko‘p ma’noli so‘zlarda ma’nolardan biri to‘g‘ri ma’no (yoki o‘z ma’no), qolganlari esa ko‘chma ma’no bo‘ladi. Ko‘chma ma’nolar nutq tarkibida boshqa so‘zlar bilan bog‘langanda namoyon bo‘ladi, nutq tarkibidan ajratilganda esa to‘g‘ri ma’nosi asosiy ma’no bo‘lib qoladi. Masalan, tosh so‘zi nutq qurshovidan ajratib olinsa, “qattiq jism” ma’nosini anglatadi.

Bir ma’noli so‘zlar tilimizda kam sonni tashkil qiladi va ilmiy, kasb-hunarga doir atamalarni, shuningdek, yangi paydo bo‘lgan so‘zlarni o‘z ichiga oladi.Yangi so‘zlar (neologizmlar) ham davrlar o‘tishi bilan qo‘shimcha ma’nolarni anglatadi.

Ko‘p ma’noli so‘zlarning ma’nosini bilish va undan nutq jarayonida o‘rinli foydalanish nutqning ta’sirchan, ifodali bo‘lishiga yordam beradi.

Ko‘p ma’noli so‘zlar badiiy uslub uchun vosita bo‘ladi hamda lug‘atni ham, uslubni ham boyitadi.

Quyidagi so‘zlar ko‘p ma’noli so‘zlardir: qo‘l, til, bosh, po‘lat, oyoq, tish, bel, yur, qalin, yеngil, dum, tumshuq, issiq, shirin, yo‘l, achchiq, to‘g‘ri, etak, tirnoq, ulamoq, tutmoq, bog‘lamoq, kelmoq, temir va boshqalar.

Ko‘p ma’nolilik otda (ko‘z, lab) fe’lda (kesdi, cho‘zdi), sifatda (og‘ir, tiniq), ravishda (erta, kech) sonda (bir) uchraydi.

Fe’l turkumiga oid ko‘pgina so‘zlar ko‘p ma’noli hisoblanadi.

Masalan:

qochoqni tutmoq

parda tutmoq

tutmoq ro‘za tutmoq

suv tutmoq

o‘zini tutmoq va hokazo.

So‘z tanlashda quyidagilarga e’tibor beriladi:

- so‘zning lug‘aviy ma’nosini bilgan holda tanlash;

- tanlangan so‘zni aniq talaffuz eta olishni nazarda tutish;

- so‘zning suhbatdoshlarga tushunarli bo‘lishini hisobga olish;

- so‘zning ma’no xususiyatlariga asoslanib, uni nutq maqsadiga muvofiq tarzda tanlash.

So‘zda ikki jihatni-tashqi va ichki, belgi va ma’noni ajratish mumkin. Belgi - bu aytilgan so‘zning yozuvdagi ifodasi yoki tovush qobig‘i. Tashqi-moddiy belgi(harf, tovush) va ichki belgi-yozilgan yoki aytilgan so‘zning hissiy-ruhiy timsolidir. U yoki bu so‘zni eshitmasak-da, shu so‘zning qanday yozilishi va aytilishini tasavvur qila olishimiz so‘zning ichki, hissiy-ruhiy belgisi hisoblanadi.