Bulardan tashqari, tovush o'zgarishlarining yana quyidagi ko’rinishlari mavjud

1. Bolam, tanangda o‘ylab ko‘r. 2. Kechgacha tuz totmadi. 3. O‘z jigariga ham rahm-shavqat qilmaydilar. 4. Meni u eshikka qadam bostirmaydi. 5. Tuyog‘imiz ko‘paydiki, kamaygani yo‘q. 6. Bitta shu tuyoq bilan oltita bolani boqdim. 7. Kalning nimasi bor – temirdan tarog‘i bor. 8. Urush ko‘plarning yostig‘ini quritdi. 9. O‘n qo‘li o‘n hunar. 10. G‘ilayning rejasi guruh boshlig‘iga ma’qul keldi.
4. Narsa va hodisalar o‘rtasidagi vazifaviy bir xillik asosida birining nomi orqali ikkinchisining ifodalanishi vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chish deyiladi.
Vazifadoshlik asosida vujudga kelgan so‘zlarni bilish, ularning ilgari qanday shakldagi narsalarni ifodalaganligini anglash tilimiz imkoniyatlarining naqadar boy ekanligini his qilishimizga yordam beradi.
Vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chishiga misollar:
Qon tomiri - daraxt tomiri, qush qanoti - samolyot qanoti, ko‘ylak tugmasi - eshik tugmasi.
Vazifadoshlik asosida ma’no ko‘chishi, asosan, ot turkumida ko‘p uchraydi.
Qanot, yurak, oyoq, ko‘z, bosh so‘zlarini vazifadoshlik asosida ham ko‘chma ma’noda ishlatish mumkin.
Atama va atamashunoslik
Ona tili (5-sinf)
Ma’lum bir fan yoki kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilgan so‘zlarga atama deyiladi.
Atamalar qo‘llanishiga ko‘ra ilmiy atamalar va kasbiy atamalarga bo‘linadi. Ma’lum bir fan doirasida qo‘llaniladigan atamalar ilmiy atamalar hisoblanadi.
Atamalar ikki yo‘l bilan orqali hosil bo‘ladi.
1. Umumxalq tilidagi so‘zlardan ma’nosini maxsuslashtirish orqali hosil qilinadi. Natijada bunday so‘zlar umumxalq tilida bir ma’noni, fan tilida esa boshqa ma’noni bildiradi. Masalan: ot, ildiz, hol, fe’l.
2. Boshqa tillardan ilmiy tushuncha uchun atama olish orqali. Bular faqat shu fan sohasidagina ishlatilib, umumxalq tilida ishlatilmaydi. Masalan: kasr, musbat, manfiy.
Masalan, tarix fanida ishlatiladigan atamalar:
Arxeologiya (qadimshunoslik) – qadimgi odamlar yashagan joylarda qazish ishlari olib borish natijasida yashash manzilgohlari va topilgan buyumlarni o‘rganadigan fan.
Etnografiya – xalqlarning kelib chiqishi, urf-odatlari, bayramlari va shu kabilarni o‘rganuvchi fan.
Antropologiya – odamning qiyofasini suyak qoldiqlariga qarab o‘rganuvchi fan.
Ma’lum kasb-hunar doirasida aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llaniladigan so‘zlarga kasbiy atama deyiladi.
Masalan: chaplama qilib suvamoq, jiyak qadamoq, jo‘yakni katta olmoq, pushtani keng tashlash.