Tasdiq va inkor so‘zlar
Ona tili (7-sinf)
Ha, xo‘p, mayli singari so‘zlar tasdiq so‘zlar: yo‘q, mutlaqo, aslo singari so‘zlar inkor so‘zlar sanaladi. Bunday so‘zlar dialogik nutqda –mi so‘roq yuklamasi orqali ifodalangan so‘roq gaplarning javobi bo‘lib keladi.
-Ertaga kelasizmi?-Ha.
Bu kitob siznikimi? - Yo‘q.
SO‘ZLARNING TUZILISHIGA KO‘RA TURLARI
Ona tili (5-sinf)
So‘zlar tuzilishiga ko‘ra sodda, qo‘shma, juft va takroriy so‘zlarga bo‘linadi.
Ikki yoki undan ortiq o‘zaklardan tashkil topib, bitta so‘roqqa javob bo‘lgan so‘zlar qo‘shma so‘zlar deyiladi.
Qo‘shma fe’l va qo‘shma sonlar ajratib yoziladi. Qo‘shma so‘zlar yozilishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1) qo‘shib yoziladigan qo‘shma so‘zlar; 2) ajratib yoziladigan qo‘shma so‘zlar. Birinchi so‘zi bir, har, hech olmoshlari bo‘lgan qo‘shma so‘zlar, qo‘shma sonlar doimo ajratib yoziladi. Qolgan barcha qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi. Birpas, biryo‘la kabi ayrim so‘zlar bundan mustasno.
Ma’nosi bir-biriga yaqin yoki qarama-qarshi ma’noli ikki o‘zakning qo‘shiluvidan tashkil topgan so‘zlarga juft so‘zlar deyiladi. Juft so‘z o‘zaklari chiziqcha bilan ajratib yoziladi. Agar juft so‘zlar -u,-yu yuklamalari bilan bog‘lansa, birinchi so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi. Masalan: kecha-yu kunduz, past-u baland, osh-u non.
Bir o‘zakning ikki marta takrorlanishidan hosil bo‘lgan so‘zlarga takroriy so‘zlar deyiladi.
AL va KHK darsligidan:
So‘zlar tuzilishiga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
1. Sodda so‘zlar;
2. Qo‘shma so‘zlar;
3. Juft so‘zlar va takroriy so‘zlar.
Faqat bir o‘zakdan tashkil topgan so‘zlar sodda so‘zlar hisoblanadi. Masalan: keldi, yondirishdi, yigitlarga, g‘allachilik, lalmikor, yettinchi, o‘rikzor kabi.
Ikki va undan ortiq o‘zaklardan tashkil topgan so‘zlar qo‘shma so‘zlar sanaladi. Masalan, shirinzabon, muzqaymoq, ishlab chiqarish, kungaboqar kabi.
Qo‘shma so‘zlar tilning tarixiy taraqqiyoti davomida aslida ikki va undan ortiq so‘zlarning birikuvidan tashkil topgan, lekin hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazardan bu birikuv o‘z kuchini yo‘qotib bir so‘zga aylanib qolgan bo‘ladi. Shuning uchun qo‘shma so‘z tarkibida alohida so‘z bo‘lib ko‘ringan qismlar (kunga-boqar, beshik-tervatar, nomoz-shom-gul) hozirgi o‘zbek tilida so‘zlik xususuyatini yo‘qotgan, bir so‘z tarkibidagi ma’noli qism (morfema)lar sanaladi.
Qo‘shma so‘zlar bitta so‘z bo‘lganidan, ularning qismlari orasiga boshqa ma’noli qismni kiritib bo‘lmaydi. Masalan, kungaboqar so‘zining kunga qismidagi -ga ni boshqa kelishiklar bilan almashtirib bo‘lmaydi. Shuningdek, bu qism egalik, ko‘plik shakllarini ham olmaydi. Ana shu xususiyati bilan so‘z birikmasidan va sodda so‘zning ko‘makchi fe’lli shaklidan farq qiladi. Solishtiring: uxlab chiqdi-uxlamay chiqdi; kunga qaradi-kun qaradi (so‘z birikmasi). Qo‘shma so‘zlar qismlari birikib bitta so‘zning tarkibiga aylangani uchun ular ko‘pincha sodda so‘zlar bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi. Masalan, o‘sal qilmoq - uyaltirmoq, oq qilmoq - haydamoq, bayon qilmoq - so‘zlamoq; kamchiqim - pishiq, shifobaxsh - dori, hamnafas - yaqin va boshqalar.
Do'stlaringiz bilan baham: |