Бухоро давлат университети ш. Р. Баротов, Л. Я. Олимов, О. Р. Авезов

26.4. Психологияда мотивлар ва уларни гуруҳларга ажратиш
Психология фанида мотив ва мотивация категориялари шахс тузилишининг негизи бўлиб ҳисобланади. Собиқ Иттифоқ психологиясида уларни фаолиятга боғлаб (А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, В.Д.Щадриков, К.А.Абульханова-Славская), шахс муаммоси билан уйғунлаштириб (Л.И.Анциферова, В.Г.Асеев, Л.И.Божович, А.Г.Ковалёв, Е.С.Кузьмин, С.Л.Рубинштейн) ва установка билан алоқадорлиги (Д.И.Узнадзе, Ш.Н.Чхартишвили) бўйича тадқиқ қилинган. Худди шу муносабатларга биноан уларга берилган таърифлар ҳам ранг-барангдир. Биз таърифларни таҳлил қилиш ушбу қўлланма предметига кирмаганлиги туфайли уларга тўхташни ортиқчадир, деб ҳисоблаймиз.
Мазкур муаммони атрофлича ўрганиб, мотивга қуйидагича таъриф беришни мақсадга мувофиқ деб топдик: “ҳатти-ҳаракатга ва фаолиятга ундовчи шахснинг англашилган хусусияти ҳисобланувчи, эҳтиёжни акс эттиришнинг юксак шакли сифатида пайдо бўлувчи ички туртки мотив деб аталади”. Бу ўринда ундовчи туртки эҳтиёжни қондиришга интилиш сифатида талқин этилади. Бизнингча, муомала, ҳатти-ҳаракат ва фаолият мотивларининг мажмуаси мотивация дейилади. “Мотивация доираси” тушунчаси шахснинг муҳим бўлаги, унинг негизи сифатида муайян тартибдаги мотивлар тизимини ифодаловчи элемент тариқасида таҳлил қилинади. “Мотивация доираси” тушунчаси мотивацияни тизимлик иерархик тушунишни акс эттирувчи шахс мотивлари эканлигининг маъновий тузилишини тавсифлашда қўлланилади, холос.
Мотивлар эҳтиёж негизида вужудга келади, ривожланади ва такомиллашади. Бироқ, эҳтиёж пайдо бўлиши билан бир даврда уни шаклланиш босқичларига ўхшаш даражаларни босиб ўтиш орқали мотив вужудга келади. Мотив мазкур негизда вужудга келиб, барқарорлашиб, эҳтиёжнинг мустаҳкамланишига ёрдам беради ва ўз навбатида эҳтиёжларнинг барқарорлашуви мотивациянинг самарали шаклланишини таъминлашга хизмат қилади. Одатда инсон фаолияти ва ҳаракатига таъсир ўтказувчи жараёнда ўзаро боғлиқ ҳолда эҳтиёж томонидан мотив ва мақсад аниқланади (белгиланади). Ҳаракат фаолиятнинг таркиби бўлганлиги сабабли фаолият мақсади ва мотиви билан бошқарилади. Лекин психологияда “Мотив-фаолият”, “Мақсад-ҳаракат”, “Шароит-операция” муносабатлари ўртасида қатъий алоқа (уйғунлик) ҳукм сурмайди.