Бухоро давлат университети “ИҚтисодиёт” кафедраси

NEFT-GAZ KORXONALARNING INNOVATSION-TEXNOLOGIK 
JARAYONINI TAKOMILLASHTIRISH 
Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti 
Kucharov A.S.-professor 
Tayanch doktorant
Ishmanova D. N. 
Respublikamizda barcha sanoat tarmoqlarini raqobatbardoshligini va 
eksport 
potensialini 
kuchaytirishda 
innovatsiyalardan 
foydalanishni 

---

20 
rivojlantirish zaruriyatligini hisobga olgan holda bu masalalarning yechimini 
topishda mazkur jarayonni amalga oshirishning zamonaviy tashkiliy-iqtisodiy va 
boshqaruv mexanizmlarini shakllantirish o‘ta muhim o‘rinni egallaydi. 
Jumladan, 
neft-gaz 
sanoat 
korxonalarida 
investitsiya-innovatsiya 
bo‘limlarini tashkil etish, hamda uni faoliyatini rivojlantirish uchun barcha 
qulayliklarni yaratish katta iqtisodiy samara beradi. Bu bo‘limning faoliyatini 
rivojlantirishda quyidagi qulayliklarning yaratilishi zarurligini taqozo etadi: 
− neft-gaz korxonalarida yuqori malakali ilmiy-texnik kadrlarni, ya’ni 
mutaxassislikka doir yangiliklarni yarata olish, uni o‘zlashtirish va amalga 
oshirish qobiliyatlariga ega mutaxassislarni tanlov asosida jalb etish; 
− jalb etilgan kadrlarga ularni qoniqtiradigan darajada moddiy va ijtimoiy 
shart-sharoitlar yaratish; 
−xalqaro net-gaz kompaniyali bilan innovatsiyalarni rivojlantirishda 
hamkorlikni yo‘lga qo‘yishni kuchaytirishni davlat tomonidan qo‘llab-
quvvatlash. 
Ushbu amalga oshiriladigan faoliyat respublikamizning iqtisodiyotini 
barqaror rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan neft-gaz korxonalari 
faoliyatlarining quyidagi iqtisodiy mexanizmlarini ishga soladi: 
− neft-gaz korxonalaridagi mavjud texnologiyalarni yuqori modernizatsiya 
qilish uchun qulay imkoniyatlar yaratiladi; 
− real sektorlardagi investitsiya oqimlarini samarali o‘zlashtiriladi; 
− neft-gaz korxonalari yuqori darajada iqtisodiy rivojlanadi; 
− sanoat korxonalarining ishlab chiqarish faoliyati natijasida tabiiy muhitga 
ko‘rsatayotgan zararning oldi olinadi yoxud kamaytiriladi; 
− mamlakatimizdagi sanoat tarmoqlarining import ulushini kamaytirish 
barobarida eksport ulushini ko‘paytiradi. 
Iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida respublikada investitsiya-
innovatsiya milliy Dasturi yagona maqsadga yo‘naltirilgan holda, izchillik bilan 
amalga oshirilmoqda. Mazkur Dasturda yaqin yillarga mo‘ljallangan ustuvor va 
strategik ahamiyatga ega loyihalar belgilangan bo‘lib, Dastur iqtisodiyotning 
yoqilg‘i-energetika, mashinasozlik, tog‘-konchilik, kimyo, yengil sanoat hamda 
qishloq xo‘jaligi mahsulotini qayta ishlash sohasi kabi deyarli barcha sohalarini 
qamrab olgan. 
Neft-gaz sohasida hali amalga oshirilishi zarur bo‘lgan vazifalar ko‘p. 
Jumladan, iqtisodiyotni diversifikatsiyalash sharoitida innovatsiya loyihalarini 
moliyalashtirish mexanizmini takomillashtirishni taqozo etadi. 
Iqtisodiyotni 
diversifikatsiyalash 
sharoitida 
innovatsion 
faoliyat 
markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan turda moliyalashtiriladi. 
Birinchi usulda pul mablag‘lari, davlat byudjeti, ilmiy-texnik rivojlanish 
davlat Dasturiga kiritilgan loyihalarni maqsadli moliyalashtirish amalga 
oshiriladi: 
- tanlov ishlarini bajarish bo‘yicha jamg‘armalar; 

---

21 
- muayyan loyiha uchun ajratilgan va qaytarilishi kutilmaydigan grantlar 
hamda subsidiyalar; 
- 
hokimiyatlar 
va 
boshqaruv 
organlari 
maxsus 
buyurtmalarini 
moliyalashtirish; 
- davlat banklarining kreditlari hisobidan taqdim etiladi. 
Moliyalashtirishning markazlashtirilmagan usuli korxonalarning xususiy 
mablag‘lari, xorijiy investorlar, xususiy shaxslar, maxsus moliya yoki hayriya 
jamg‘armalari hamda kredit mablag‘laridan foydalanishga asoslangan. Masalan, 
AQSHda sanoat kompaniyalari va banklari universitetlar, kollejlar, federal 
hukumat idoralari hamda mahalliy boshqaruv organlari, sohalar va ularning 
uyushmalari, xususiy shaxslar ilmiy jamg‘armalarini tashkil qilishda faol 
qatnashadilar. 
O‘zbekistonning Davlat investitsiya siyosati birinchi navbatda 
iqtisodiyotda tuzilmaviy o‘zgarishlarni chuqurlashtirish, korxonalar investitsiya 
faoliyatini jadallashtirish hamda chet el investitsiyalarini keng miqyosda jalb 
qilish, shuningdek, investitsiya loyihalari tanlovi asosida ijtimoiy masalalarni 
hal etishga yo‘naltirilgandir. 
Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar tajribasiga ko‘ra, 
innovatsiya 
korxonalari 
uchun 
respublikada 
qabul 
qilingan 
hamda 
iqtisodiyotning ustuvor sohalarida amal qilayotgan barcha imtiyozlarni qo‘llash 
maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, ilmiy izlanishlarni bajarayotgan 
innovatsiya korxonalari tadqiqot ishlari uchun ilmiy-texnik asbob-uskunalar 
sotib olgan yilning o‘zidayoq, 50 foizli amortizatsiya huquqiga,qolgan asosiy 
mablag‘lar hisobidan esa jadallashgan amortizatsiya huquqiga ega bo‘lishlari 
lozim. 
Shunday qilib, innovatsiya va investitsiya siyosatining asosiy vazifalari: 
- iqtisodiy faoliyatda barqarorlikning ta’minlanishi (soliqlar, foiz stavkalari, 
amortizatsiya me’yorlari); 
- ustuvor sohalarda salohiyatli, istiqbolga ega korxonalarni qo‘llab-
quvvatlash hamda ichki va tashqi investitsiyalarni ishlab chiqarish sohalariga 
jalb qilishdan iborat bo‘lishi zarur. 
Neft-gaz korxonalarida foydalanadigan texnologik asbob-uskunalarning 
normativ-texnik hujjatlarini tarmoqni rivojlantirishning uzoq muddatli 
konsepsiyasini hisobga olgan holda zamonaviy raqobatbardosh mahsulotlar 
ishlab chiqarish imkoniyati bo‘yicha o‘rganish;
•
tarmoq ishchi guruhlariga ekspertiza o‘tkazish va eng maqbul qarorlar 
ishlab chiqish uchun korxonalar va xo‘jalik birlashmalari mablag‘lari hisobiga 
ixtisoslashtirilgan loyiha institutlari, injiniring va konsalting kompaniyalari, 
asbob-uskunalar, texnologiyalar, jihozlar va vositalar ishlab chiqaruvchi 
zavodlarning mutaxassislari va ekspertlarini jalb etish. 
Milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalashning jahon tajribasi tahlili 
ko‘rsatishicha, mamlakatni modernizatsiyalash uchun dastlab mamlakat 

---

22 
iqtisodiyotini, shu jumladan, neft-gaz sanoatning hozirgi holatini chuqur va 
konkret baholash lozim. 
Yuqorida qayd etilgan tamoyillarda mo‘ljallangan strategik vazifalarni 
amalga oshirish o‘rta muddatda quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi:
•
makroiqtisodiy rivojlanishni boshqariladigan modeli asosida barqaror, 
yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish; 
•
to‘xtovsiz iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishni texnik va 
texnologik jihatdan yangilashni amalga oshirish;
•
ishlab chiqarish, transport va kommunikatsiya infratuzilmasini barqaror 
iqtisodiy o‘sish va aholini ehtiyojlarini qondirish talablariga muvofiq 
rivojlantirish;
Yuqorida keltirilgan tahlillardan shuni xulosa qilish mumkinki, bugungi 
kunda strategik ahamiyatga ega neft-gaz tarmoq korxonalarida eskirgan 
texnologik asbob-uskunalar va texnologiyalarning salmog‘i yuqoriligicha 
qolmoqda. Bu esa,iqtisodiyotni va uning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya 
qilish, texnik va texnologik yangilashni jadallashtirish va ko‘lamlarini 
kengaytirish, ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash masalasini yanada dolzarb 
ahamiyat kasb etayotganligidan dalolat beradi. Istiqbolda iqtisodiyotni va uning 
yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash 
bo‘yicha islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish va bu yo‘nalishda 
maxsus dasturlarni tayyorlashni taqazo etadi. 
Innovatsion strategiya nazariy va empirik (amaliy) tadqiqotlar olib 
borishning muhim yo‘nalishi bo‘lib, uni amalga oshirishda qabul qilgan qarorlar 
yangiliklardan foydalanish darajasi bo‘yicha strategik va moliyaviy 
samaradorligi o‘sib boradi. SHuning uchun rahbariyat yangiliklarni qabul 
qilishiga ijobiy munosabatda bo‘lsa, uni joriy etish ehtimoli yuqori bo‘ladi va 
belgilangan strategik maqsadga erishiladi. 
Strategik maqsadga erishishda avval maqsad aniq va to‘g‘ri ifodalanishi, 
tashqi omillarning (mavjud imkoniyatlar, xavf-xatar, raqobatchilarning kuchli va 
zaif tomonlari) tahlillarini aniq olib borish, shundan so‘ng innovatsiya 
strategiyasini 
tanlash 
zarur. 
Hozirgi 
vaqtda 
zamonaviy 
innovatsiya 
strategiyalardan, ya’ni yuqori samaraga ega bo‘lgan hujumkor, mudofaa, 
immitatsion (o‘xshash) strategiyalardan foydalanish korxonalar uchun zarurdir.
Innovatsion faoliyatni, shu jumladan venchur biznesni qo‘llab-quvvatlash 
maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni 
muvofiqlashtirish bo‘yicha qo‘mita huzurida Innovatsion ilmiy-texnikaviy 
faoliyatni moliyalashtirish fondi tashkil etilgan. Ushbu fond tomonidan 
innovatsion loyihalar tanlov asosida saralanib, ularni davlat, shuningdek 
manfaatdor tomonlarning mablag‘lari hisobiga amalga oshirish mexanizmi 
ishlab chiqilgan. Lekin ushbu mexanizm kichik innovatsion korxonalar 
faoliyatini rag‘batlantirish uchun u qadar mukammal emas. Ekspertlarning 
fikricha, bu quyidagilar bilan izohlanadi: 

---

23 
-birinchidan, tanlov topshiriqlari yirik, asosan davlat korxonalarining 
muammolarini hal etishga yo‘naltrlgan va bu yo‘nalishda kichik biznes 
sub’ektlarining ishtirok etishini nazarda tutmaydi; 
-ikkinchidan, ajratilayotgan mablag‘lar chegaralangan va yirik innovatsion 
loyihalarini amalga oshirish uchun mutlaqo etarli emas; 
-uchinchidan, byudjetdan tashqari jalb etilayotgan mablag‘lar uchun soliq 
va boshqa imtiyozlar ko‘zda tutilmagan. 
O‘z navbatida, kichik biznes sub’ektlarining innovatsion salohiyatiga 
etarlicha baho berilmaydi. 
Ta’kidlash joizki, mazkur muammolarni hal etish uchun, quyidagi chora-
tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: 
-birinchidan, 
xususiy sektorning innovatsion faoliyatini qo‘llab-
quvvatlashning huquqiy asoslari yanada takomillashtrilishi lozim (bu, yuqorida 
qayd qilingandek, yangi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik to‘g‘risida”gi 
Qonunda o‘z ifodasini topib, mustahkamlab qo‘yilishi lozim; 
-ikkinchidan, ishbilarmon muhitni (sertifikatsiyalashni, standartlashni, 
eksport-import operatsiyalarini yanada soddalashtirish) takomillashtirish lozim; 
-uchinchidan, kichik biznes sub’ektlarini qo‘llab-quvvatlashning moliyaviy 
mexanizmlarini joriy etish (innovatsiya sohalaridagi kichik biznes sub’ektlarini 
qo‘llab-quvvatlash fondini tashkil etish, qo‘shimcha soliq imtiyozlarini berish, 
byudjet mablag‘lari hisobiga moliyaviy lizingni joriy etish va hokazolar); 
-to‘rtinchidan, 
innovatsion infratuzilmalarni (texnoparklar, biznes 
inkubatorlari, innovatsion-texnikaviy markazlarni) rivojlantirish va h.k.
Bizning 
mamlakatda 
bugungi 
kunda 
neft-gaz 
korxonalarida 
innovatsiyalarni qo‘llash darajasini oshirish talab etiladi. Buning uchun davlat 
siyosatida innovatsiyalarni joriy etishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar ustuvorlik 
qilmoqda. Buning uchun uning motivatsiyasi yaxshi yo‘lga qo‘yilmoqda. Eng 
muhimi mamlakatimizda huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy baza tobora 
takomillashib bormoqda. Shuning uchun korxonalarda innovatsion faoliyat 
motivatsiyasiga jiddiy e’tibor berilmoqda. Ammo ba’zi korxonalarda hamon 
innovatsion faoliyat motivatsiyasining muammolari haqida so‘z yuritish 
mumkin, aniqrog‘i ayrim korxonalarni innovatsiyalarni qo‘llash jarayonlari 
juda sust. 
Xulosa qilib aytganda, innovatsion strategiyalarnini to‘g‘ri va oqilona 
tanlash korxonaning iqtisodiy samaradorligini oshiradi, shu bilan birga eksport 
potensialini ko‘taradi va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi.