Бухоро- 2022 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

21 – расм. Ис гази (СО), метан (СН₄) азот (N) ва водород (Н₂) аралашмасининг хроматограммалари

Хроматограмма чизиқлари (пиклари) остидаги майдон айнан компонентнинг аралашмадаги миқдори (концентрацияси) га пропорционал бўлади. Бу эса хроматографик анализ вақтида текширилаётган аралашмада нафақат мазкур модда бор йўқлигини, балки унинг аниқ миқдорий кўрсатгичини ҳам бахолаш имконини беради.

7.3. Қоғозли хроматография усули.
Анорганик ва органик моддаларни бир-биридан ажратишда қоғоз хроматографияси қўлланилади. Бунда анализ тажрибаларини ўтказиш учун жуда кам модда намунаси керак бўлишидан ташқари, бажарилиш услуби ҳам жуда оддий шу сабабдан мазкур усул амалда кенг тарқалган.
Қоғоз хроматографияси усулида қўзғалмас фаза (адсорбент) сифатида филтр қоғози ёки махсус хроматографик қоғоз ишлатилади. Бундай мақсадда фойдаланиладиган қоғоз кимёвий тоза ва нейтрал муҳитли, зичлиги бўйича бир жинсли бўлиши, шунингдек ўзига эритувчини яхши сингдириши ҳам муқим аҳамиятга эга.




СТАРТ


22-расм: Юқорига йўналган қоғоз хроматографиясининг ўтказиш чизмаси
Хроматография қоғозининг махсус турлари ҳам мавжуд, жумладан, катионлар ажратишга мўлжалланган, карбоксил гуруҳларининг юқори миқдори ҳамда ион алмашинадиган ва ниҳоятда, бошқа адсорбент моддалар сингдирилган турларини кўрсатиб ўтилса бўлади.
Қоғоз хроматографияси усулининг юқори ёки паст томонга йўналган, радиал, шунингдек бир ёки икки учламчи кўринишлари бор. 22-расмдаги «юқорига йўналган» қоғоз хроматографияси усулини қўллаб анализ ишини бажаришда авваламбор, текшириладиган бирикма эритмасидан қоғоз (1) га томизилади.
Кювета 2 даги эритувчи капилярлик кучлари таъсирида қоғоз бўйлаб, юқори томон, шимилиб ўзи билан таҳлил қилинаётган модда заррачаларини олиб силжийди. Турли хил моддаларнинг ҳар хил сорбцияланиши ва молекулалари таркиб тузилмаси, ўлчамлари ҳам бир-биридан фарқланиши сабаб, ҳаракат тезликлари ўзига хос даражада бўлиб, бир-биридан ажралади.
Муайян модда ёки модда таркибий қисмларининг қоғоз бўйлаб, шимилган ҳолда, силжиш тезлиги Rf коэффицент билан характерланади. Уни қуйидаги тенгламадан топиш мумкин.
RfқLм/Lэ (1)
Бунда Rf – силжиш коэффеценти, Lм – модданинг ўтган йўли, Lэ – эритувчи молекулалари етиб борган масофа (эритувчи фронти эгаллаган жой).
Умуман, айрим олинган модда учун Rf-нинг қиймати ўзгармас (турғун) бўлиб, шу модданинг ҳарактеристикаси ҳисобланади. Унга албатта, эритувчининг табиати ва қоғоз сифати маълум даражада таъсир қилади.
Айрим гуруҳ моддалар хромотографиясида «пастга йўналган» усулдан фойдаланиш самарали бўлади. 23-расмда пастга йўналган қоғоз хромотография усули схемаси акс эттирилган.

23-расм. «Пастга йўналган» қоғоз хромотография усули схемаси: 1,4-кюветалар; 2- қоғоз; 3- ушлагич; 4-кювета; 5-шиша қалпоқ.

Расмда кўрсатилгандек эритувчи солинган кювета (1) қалпоқ (5) ости камерасининг юқори қисмида жойлашган. Хромотография қоғози (2), ушлагич (3) орқали эритувчи оқиб тушадиган кювета (4) устки қисмига жойлаштирилади. Текшириладиган модда эритмаси қоғоз (2)нинг «а» нуқтасига томизилади. Кювета (1) дан қоғозга тортилган эритувчи паст томон ҳаракат қилади ва ўзи билан биргаликда ўрганилаётган модда молекулаларини ҳам олиб кетади. Моддаларнинг ўзаро (ҳар хил ҳаракатда бўлиб), ажралиш жараёни туфайли қоғознинг турли жойларида доғлар ҳосил бўлади. Натижаларни ҳисоблаш учун олдинги усулдагидек бўлади.
Амалда кўплаб ўтказилган тажриба натижаларига кўра «Икки ўлчамли қоғоз хромотография» усулларининг ҳам баъзи ҳолларда самараси анча катта бўлади. Унинг негизида, юқоридаги усуллар ёрдамида ажратилган модда аввалгисига тик йўналишда бошқа тур эритувчи таъсирида ювилади. Бунинг моҳияти шундан иборатки умумий одатдаги хромотография усулларида мураккаб таркибли модда қисмларининг Rf-коэффициентлари нисбатан бир-бирига яқин бўлганда, улар умумий битта доғ ҳосил қилиб уларни ажратиб анализ қилиш қийинлашади. Ана шундай ҳолатларда, мазкур усулни қўллаб бошқа йўналишда, иккинчи хил эритувчидан фойдаланиб, мавжуд компонентларни бир-бирларидан аниқ ажратиш мумкин.