Бухоро- 2022 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети

Мундарижа

Сўз боши…………………….……………………………………………….	1
I –боб. Моддаларни таҳлил ва тадқиқ қилишнинг мумтоз кимёвий усуллари тўғрисида қисқа тушунча-маълумот. …..……………….............	3
1.1. Оқава сувнинг сифат ва миқдор анализлари …………….……………	9
II-боб. Физик-кимёвий оптик анализ усуллари ………..…………………..	13
2.1. Умумий тушунчалар ….………………………………………..............	13
2.2. Фотоколориметрия усули ………………………………………………	16
III-боб. Электрокимёвий анализ усуллари. Кондуктометрия ……………	22
3.1. Умумий тушунчалар ……………………………………………………	22
3.2. Кондуктометрия усуллари …………………………………...………..	25
IV-боб. Кулонометрик анализ усуллари …………………………………..	35
4.1. Умумий маълумотлар ………………………………………...………..	35
4.2. Кулонометрик анализ усули бўйича ўтказиладиган амалий тажрибалар ва уларни бажариш тартиби …………………………..........	41
V-боб. Полярография усули…………………………………………………	45
5.1. Усулнинг мазмун мохияти ва айрим тушунчалари ………...… ……..	45
5.2. Полярография усулида металларнинг анализи……………….............	51
5.3. Органик моддалар полярографияси……………………………………	57
5.4. Полярографик анализ бўйича лаборатория ишлари …………………	60
5.4.1. Рух билан аралашган қўрғошин ва кадмий миқдорини аниқлаш………………………………………………………………………	60
5.4.2. Никель ва кобальт эритмаларининг полярографик анализи……….	62
5.4.3. Кадмий иштирокида индий металини полярографик аниқлаш……………………………………………………………………..	63
5.4.4. Капролактамни полярографик аниқлаш…………………………….	64
VI-боб. Электрод потенциометрик анализ асослари………………………	69
6.1. Электрод потенциали…………………………………………………..	70
6.2. Бирламчи ва иккиламчи тур электродлар …………………………….	72
6.3. Нейтраллаш усули учун қўлланиладиган индикаторли электродлар	.73
VII-боб. Хроматография усули……………………………………..............	77
7.1. Умумий тушунчалар ……………………………………………………	77
7.2. Ассорбенцион хроматография………………………………………….	.78
7.3. Қоғозли хромотография усули………………………………………….	83
7.4. Юпқа қатламли хромотография усули…………………………………	89
7.5. Ион алмашиш хромотография усули ………………………………….	90
7.5.1. Ион алмашиш хромотографияси усуллари турлари ……….............	93
7.5.2. Ионидлар ва уларни тажрибага тайёрлаш…………………………..	95
7.6. Гель-хромотография …………………………………………………..	99
7.6.1. Гель ва эритувчиларни танлаш ……………………………...............	103
7.6.2. Колонкаларни калибрлаш ………………………………….................	104
7.7. Мавзуга тегишли шартли белгилар …………………………................	109
VIII-боб. Атом-молекула ички тузилишлари, модда молекуласи қутблилиги ва ион массасини аниқлаш физик-кимёвий усуллар.. ………	111
8.1. Атом ва молекула ички тузилишлари бўйича умумий тушунчалар ..	111
8.2. Молекула симметрияси ва ички айланма-тебранма ҳаракатлари………………………………………………………………….	114
8.3. Турли хил модда молекулалари қутблилигини ўрганиш физик-кимёвий экспериментал усуллари ………………………………………….	116
8.4. Масс-спектрометрия усули ва унинг моддалар таҳлили тадқиқида тутган ўрни …………………………………………………………………..	122
IX-боб. Спектроскопия усуллари……………………………………………	127
9.1. Спектр анализ усуллари мазмун мохияти ва турлари бўйича илк сабоқ………………………………………………………………………….	127
9.2. Моддаларнинг электромагнит нурланиш спектрлари ……………….	128
9.3. Комбинацияланган нур (КН) ва инфрақизил (ИК) спектроскопия усуллари ……………………………………………………………………..	132
9.4. Магнитли резонанс (ЭПР, ЯМР) спектроскопия усуллари…. ……….	142
X-боб. Кристалл ва морфологик тузилишларни таҳлил ва тадқиқ қилиш физик усуллари……………………………………………..........................	148
1. Кристалл ва морфологик тузилмалар тўғрисида умумий илмий тушунчалар…………………………………………………………………..	148
10. 10.2. Нурлар дифракциясига асосланган усуллар……………………..	150
10.3. Ренгент нури дифракцияси усули …………………………................	154
10.4. Ёруғлик (оптик) микроскопия усули ва унинг ёрдамида мод-даларни тадқиқ қилиш ……………………………………………………..	159
10.5. Электрон микроскопия усули ………………………………………..	166
10.6. Ёруғлик ва электрон микроскопия усуллари билан пахта толаси морфологик тузилишини ўрганиш натижалари ………………………….	171
XI-боб. Физик-кимёвий бирликлар ифодаларининг халқаро системаси ва айрим физик-кимёвий атамалар изоҳи…………….. …………………	177
11.1. Умумий тушунчалар…………………………………………………...	177
11.2. Муҳим физиф-кимёвий бирликлар……………………………………	177
11.3. Физик-кимёвий хоссаларни ифодалайдиган айрим илмий атамалар изохи ……………………………………………………..............................	183
Адабиётлар …………………………………………………………………..	193

КИРИШ
Ҳар бир мамлакатнинг иқтисодий ривожи сўзсиз замонавий фан-техника ва технологияларга асосланган ишлаб-чиқариш саноат соҳалари туфайли таъминланади. Бунда, албатта, етарли даражада хом-ашё манбаалари ва ҳар бир соҳа бўйича етук мутахассис кадрлар алоҳида ўрин тутади. Шунинг учун ҳам мустақиллика эришгач, Республикамизда айнан шу масалаларга эътибор қаратилди.
Мамлакатимизда ер ости қазилма бойликлари, ер юзасида мавжуд бўлган хом-ашё манбаалари етарли даражада бор.
Таъкидлаш ҳам мумкинки, Д.И.Менделеевнинг элементлар даврий системаси жадвалидаги барча табиий элементлар, шу жумладан, жуда кўплаб нодир ва рангли металларни таркибида тутувчи манбалар сероб деса бўлади.
Мамлакатимиз ерида, ажойиб иқлим-шароит туфайли, хилма-хил турда қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирилади ҳам. Бу кўпчиллика яхши аён, албатта.
Истиқлол сари йўл тутиб шахдам қадамлар билан ривожланаётган юртимизда, айниқса, сўнгги йилларда иқтисодиётнинг деярли ҳамма жабҳаларида барча тур табиий модда ва маҳсулотларни қайта ишлайдиган замонавий завод ва фабрикалар, хўжаликлар бунёд этилиб, улар самарали фаолият кўрсатишмоқда ҳам. Кадрлар тайёрлаш масаласига ҳам ниҳоятда катта эътибор берилмоқда. Хусусан, ҳар томонлама етук мутахассис кадрларни етиштириб чиқариш бўйича Республикамизда 1997 йилда қабул қилинган Миллий Дастур бу борада муҳим асос вазифасини ўтайди.
Кадрлар тайёрлаш дастурига биноан жуда кўплаб Академик Лицей ва Касб-хунар коллежлари, Бакалавр ва Магистрлар тайёрланадиган бир неа ўнлаб олийгоҳлар ҳозир фаолият кўрсатишмокда. Уларнинг аксарияти, айниқса, турли хил техника соҳалари бўйича мутахассисларни тайёрлаш вақтида талабаларга ҳар хил кимёвий фанлардан чуқур билим беришга йўналтирилган, албатта бундан ташкари, таъкидлаш ҳам ўринлики, турли хил табиий фанлар, ҳамда техника йўналишлари бўйича илмий-тадқиқот ишларини ўтказиш марказлари, махсус лаборатория ва институтлар ҳам юртимизда мавжуд. Уларда хилма-хил модда, маҳсулот ва материалларни ҳар томонлама таҳлил ва тадқиқ қилиниши муқарар. Бунинг учун ҳам ҳар бир тадқиқотчи, ишчи, илмий ходим замонавий таҳлил ва тадқиқотнинг ўтказилишини таъминлайдиган усуллардан фойдаланишни тақозо этади.
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, мазкур дарслик тайёрланиб, унда моддаларни физик-кимёвий анализ қилиш, айрим ҳолларда, ҳатто чуқур тадқиқ ўтказиш физик усуллари ҳақида зарур маълумотлар қилинган. Ўйлаймизки, уларни етарли даражада ўзлаштириб олинса, ҳар бир илмий техник масалага ижодий ёндашилса, ҳар қандай модда, маҳсулот ва материалнинг кимёвий таркиби, тузилиши ва хоссалари хусусида аниқ маълумотларни қўлга киритилиши, муҳим хулосаларни чиқариш муқарар бўлади. Мазкур дарсликда даставвал ҳар бир тадқиқотчи билиши зарур бўлган, унинг фикр-мулоҳаза юритилиши учун фойдадан холи бўлмаган илк маълумотларни бериш мақсадида, моддаларни таҳлил ва тадқиқ қилиш бўйича узоқ даврдан бошлаб қўлланиб келинаётган мумтоз кимёвий анализ усуллар хусусида бир қатор умум илмий тушунчалар келтирилган. Шунингдек, у ёки бу турдаги физик-кимёвий ҳамда физик усуллардга оид берилган маълумотлар орасида айрим илмий назариялар ҳам маълум даражада ёритилганки, асло фойдадан холи эмас.
Турли туман модда ва бирикмаларни физик-кимёвий таҳлил ва тадқиқ қилиш пайтида ишлатиладиган айрим лаборатория жиҳоз ва ускуналари, илмий техник воситалар, улардан оқилона фойдаланиш масалалари ҳам тажриба ўтказиш услубиёти баёни вақтида етарли ёритилган. Хуллас тавсифланган барча маълумотлар магистрлар, ўқувчи –талаба ёки ўқитувчиларнинг амалий фаолияти учун фойдали бўлади деган фикрдамиз. Сўзсиз, ундан турли тоифадаги ходим ва мутахассислар, кимё сохасидан ташқари бошқа йўналиш ўқитувчи педагоглар ҳам ўз фаолиятларида унумли фойдаланишларга мумкин. Айнан шу таркибда модда таҳлили ва тадқиқи бўйича илк бор тайёрланган ушбу дарсликда сўзсиз бир қатор камчиликлар ҳам бўлиши муқаррар. Шунинг учун муаллифлар олдиндан билдирилган ҳар бир беғараз таклиф ва тавсиялар бўйича ўз миннатдорчиликларини изҳор қилишади.
Муаллиф ушбу дарсликни синчиклаб ўқиб чиқиб , қимматли маслаҳатлар берганликлари учун Бухоро мухандислик технологиялари институти профессори, к.ф.д. Ҳ.Б. Дўстовга, Бухоро давлат тиббиёт институти “Тиббий кимё” кафедраси мудири, доцент Л. Ниёзовга ва Бухоро давлат университети “Умумий ва ноорганик кимё” кафедраси доценти Қ.А. Равшановга чексиз миннатдорчилик билдирамиз.
Муаллиф