Budjet hisobi

 
O‘zbekston Respublikasi Davlat budjetining ijrosi (YaIMga nisbatan 

---

 
115 
foizlarda)
24
 
№ 
yillar 
 
 
 
 
ko‘rsatkichlar 
2008 
2009 
2010 
2011 
2012 
2013 
2014 
2015 
2016 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
1 
Budjet taqchilligi 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
2 
Budjet profitsiti 
1,5 
0,2 
0,3 
0,4 
0,4 
0,3 
0,2 
0,1 
0,1 
Yuqoridagi  jadvaldan  hulosa  qilishimiz  mumkinki,  mamlakatimizda 
iqtisodiyotni isloh etish va modernizatsiya qilish bo‘yicha olib borilayotgan 
iqtisodiy siyosat natijasida milliy iqtisodiyotimizning barqaror va jadal 
rivojlanishi, aholining turmush darajasi izchil oshib borayotganligining guvohi 
bo‘lishimiz mumkin. Mamlakat iqtisodiyotini barqaror rivojlanishi iqtisodiy 
siyosatni samarali ijrosini talab etadi. Iqtisodiy siyosatning eng muhim 
dastaklaridan biri esa, mamlakatda oqilona olib borilayotgan moliyaviy 
siyosatdir.  
Haqiqatan ham izchil olib borilayotgan moliyaviy siyosat natijasida har yili 
budjet defitsiti yalpi ichki mahsulotga (YaIM) nisbatan 1% miqdorida 
rejalashtirilsa-da, so‘nggi yillarda moliya yili budjet profitsiti bilan 
yakunlanayotganligini ko‘rishimiz mumkin.  
Shunday bo‘lsa-da, budjet taqchilligini nazarda tutish hamda uni 
moliyalashtirish manbaalarini takomillashtirib borish muhim vazifa hisoblanadi. 
Shu o‘rinda budjet taqchilligi tushunchasiga to‘xtalib o‘tsak, O‘zbekiston 
Respublikasi Budjet Kodeksining 3-moddasiga muvofiq, davlat budjeti 
taqchilligi 
– 
muayyan davrda davlat budjeti xarajatlarining uning 
daromadlaridan oshib ketishini bildiradi.  
Iqtisodiy adabiyotlarda, budjet taqchilligining quyidagi shakllari 
farqlanadi:  
                                                           
24
  Manba: 
www.mf.uz
. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi rasmiy web-sayti ma’lumotlari asosida 
tayyorlandi. 

---

 
116 
- tarkibiy budjet taqchilligi – hukumatning iqtisodiy rivojlanishini amalga 
oshirish maqsadida davlat xarajatlarini oshirish va soliqlarni pasaytirish 
choralarining qo‘llanilishi natijasida yuzaga keladigan taqchillik bo‘lib, u 
ijtimoiy jarayonlar inqirozining ifodasi emas, balki davlatning ijtimoiy takror 
ishlab chiqarish tarkibida ilg‘or siljishlarni amalga oshirishi natijasidir.  
-  davriy budjet taqchilligi –  ishlab chiqarishning tsiklli davriy natijasida 
kelib chiqadigan va iqtisodiyotdagi inqiroz holatlarini, hukumatning moliyaviy 
holatni nazorat qila olmasligini ifoda etadigan taqchillik. 
Budjet taqchilligi vujudga kelishining eng umumiy sabablari, 
fikirimizcha, quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:  
- yirik davlat kapital quyilmalarini amalga oshirishning zarurligi;  
- budjet mexanizmining to‘g‘ri tashkil etilmaganligi va boshqa sabablar.  
- moliya-kredit munosabatlarining yetarli darajada samarali emasligi;  
- ishlab chiqarish samaradorligining pastligi;  
- tashqi iqtisodiy aloqalarning samarasizligi;  
- budjet xarajatlari tarkibining real jarayonlarga nomutanosibiligi;  
- qarzlar evaziga xarajatlarning salmoqli qismini moliyalashtirish.  
Davlat budjeti defitsitining YaIMga nisbatan 3%gacha bo‘lishi, 
boshqarish mumkin bo‘lgan defitsit hisoblanib, moliya-kredit tizimiga va 
iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi.  
Shunday bo‘lsa-da, moliya yili yakuniga yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan 
budjet taqchilligini qoplash manbalari amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq 
ko‘zda tutiladi. “O‘zbekiston Respublikasi budjet tasnifini qo‘llash bo‘yicha 
yo‘riqnoma”ga muvofiq budjet taqchilligini moliyalashtirish quyidagicha 
tasniflanadi.  
Markaziy bank kreditlari ya’ni pul belgilari emissiyasi, taqchillikni 
qoplashning birmuncha oson yo‘liga o‘xshab ko‘rinsa-da, uning natijasida 
muomalada  tovar bilan qoplanmagan yoki boshqacha aytganda, o‘zini 
oqlamaydigan pul massasining ortishiga olib kelishi mumkin.  

---

 
117 
Taqchillikni qoplash maqsadida, tovar yoki xizmatlar bilan qoplanmagan 
pul massasining muomalaga chiqarilishi birinchi o‘rinda tovar yoki xizmatlar 
narxining keskin ko‘tarilishiga olib keladi. Ushbu xolatni Amerika iqtisodiyot 
assosatsiyasi prezidenti (1918 yil) Irving Fisherning muomaladagi pul massasi 
hamda tovarlar narxining o‘zaro bog‘liqligi ko‘rsatuvchi quyidagi formulasi 
orqali ko‘rishimiz mumkin. 
 
 
Bu yerda, M - muomaladagi pul massasi, V - pulning muomalada aylanish 
tezligi, P - o‘rtacha narx, T - tovar yoki xizmatlar miqdori.  
O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi bo‘yicha davlat qarzi – 
O‘zbekiston Respublikasining ichki va tashqi mablag‘larni jalb qilish natijasida 
vujudga kelgan majburiyatlari hisoblanadi. 
Davlat tomonidan ichki mablag‘ni jalb qilish –  aktivlarni ichki 
manbalardan (rezident yuridik va jismoniy shaxslardan) jalb etish hamda buning 
natijasida O‘zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz 
oluvchi rezidentlarning o‘z kreditlarini (qarzlarini) to‘lashiga kafil sifatidagi 
majburiyatlari vujudga kelishi bo‘lib, uning natijasida davlat ichki qarzlari 
paydo bo‘ladi.  
Davlat tomonidan xorijdan mablag‘ jalb qilish –  aktivlarni xorij 
manbalaridan (xorij davlatlaridan, norezident yuridik shaxslardan va xalqaro 
tashkilotlardan) jalb etish hamda buning natijasida O‘zbekiston 
Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o‘z 
kreditlarini (qarzlarini) to‘lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari yuzaga kelishi 
bo‘lib, uning natijasida davlat tashqi qarzlari paydo bo‘ladi.  
Davlat qarzining cheklangan miqdori har yili O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy Majlisining palatalari tomonidan navbatdagi yil uchun Davlat budjeti va 
davlat maqsadli jamg‘armalarining budjetlari qabul qilinayotganda belgilanadi.  
𝑴 ∗ 𝑽 = 𝑷 ∗ 𝑻 
 

---

 
118 
Qarz majburiyatlarining quyidagi turlari mavjud: