Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

Уилям Фолкнер (1897-1962) - америкалик ро- 
маннавис, новеллалар ижодкори. «Шовцин ва газаб» 
(1929) романы модерн (фикрлар оқими) усулида 
ёзилган. Танг^идчилар бир овоздан «улуг роман» 
дейишди, бирок, асар оддий ўг^увчини ўзига жалб 
цилолмади, уни уциш жуда қийин; м уаллиф ҳам 
ўзининг кўнгли таскин топмаганидан, битта асар- 
ни уч вариантда (уч персонаж нуқтаи назаридан) 
ёзган. «Ибодатхона» (1991)романи бестселлер бўлиб 
кетди, «Айит\» ҳикояси дунё адабиётида энг яхши 
асарлардан бири ҳисобланади. 1950йили Фолкнер- 
га 1949 йил ҳисобидан «Ҳозирги замон Америка ро- 
манчилигига гфшган, бадиий нуцтаи назардан ноёб 
ва улкан ҳиссаси учун» Нобель мукофоти берилди.
196

---

ЎТ ҚЎЮВЧИ24
И б р о ҳ и м Ғ а ф у р о е
гпаржимаси
Суд иш и кўрилаётган хон ада пиш лоқ ҳиди 
анқирди. Одамлар лик; тўла хонанинг бурчагида- 
ги тўнтариб кўйилган ки чикроқ бочка устида ғу- 
ж а н а к бўлиб ўтирган боланинг дим оғига пишлок; 
в а я н а алланарсаларнинг ҳиди уриларди; ўтирган 
ж ойидан у яп асқ и , думалоқ, дўм пайган тунука 
идиш лар қатор қилиб терилган токчаларни кўрар, 
идиш ларнинг қоринларидаги ёзувларни худди қур- 
соғи билан ўқиётгандай бўлар, зеро, ёзувларнинг 
ҳарф лари унинг онги-идрокига етиб бормас, аммо 
қизил чизиқлар билан балиқлар дум ларининг ку- 
мушсимон ёйлари бош қача туюларди; буларнинг 
бари - пиш лоқ в а ҳаво ўтм айдиган, зичлаб ёпил- 
ган идиш лардаги гўш тнинг ҳиди унинг иш таҳаси- 
ни қитиқлар, д ам -бадам дим оғига урилиб, уни ти- 
нимсиз ан қи ётган бош қа бир ҳид ё сезгидан бироз 
бўлса-да, чалғитар, бу кў р қи ш д ан м и ки н , ё тўғри- 
роғи, алам в а ум идсизликм икин - унинг қонини 
қ ай н атар , қаҳр-ғазабга тўлдирар, аммо бу бирин- 
чи м ар та бўлаётган н ар са эмасди. У судья ўтирган 
столни ҳам, стол олдида т и к оёқда турган отаси 
ҳ ам д а унинг рақибини ҳам кўрмасди. «Бизнинг 
рақибим из, - деб ўйларди бола аламангиз, - мен в а
отамнинг рақиби. Ахир, бу м енинг отам-ку!» Б ироқ 
у гап-сўзларни ан и қ-ти н и қ эш итиб ўтирар, тўғри- 
роғи, и к к и ки ш и н и н г гап-сўзи қулоғига чалинар, 
аммо отаси бу о р ад а чурқ этиб оғиз очм аган эди.
24 
Асар 1938 йилда ёзилган. У А мерикада О’Генри мукофо- 
тини олган.
197

---

- Сизнинг қ ан д ай далил-исботларингиз бор, ж а ­
ноб Ҳ аррис?
- Боя сизга айтдим-ку. Унинг ахта чўчқаси 
экинларим ни пайҳон қилди. Мен уни тутиб ўзи- 
га топш ирдим. Унинг ўралган деворлари ҳам йўқ. 
Уни огоҳлантирдим. Б о ш қа саф ар унинг чўчқаси- 
ни ўзимга кўш иб олдим. У чўчқасини олиб кетга- 
ни келганида, унга бир ғалтак сим бердим, кўтон 
қуриб ол деб. Кейинги гал ўзим бордим унинг ери- 
га. Борсам, сим ҳам, ғалтак ҳам ўш а-ўш а ҳолича 
ҳовлида ётибди. Мен унга агар пайҳон қилинган 
эки н учун бир доллар тўласа, чўчқасини қай та- 
риб олаверсин дедим. Оқшом у бир қо р ад ан бир 
доллар бериб юбориб, чўчқасини олдириб кетди. 
Бегона бир негр экан. У менга: «Сизга ш у гаплар- 
ни айтиб қўйиш ни тайинлаш ди: оғоч в а п и чан тез 
ёниб кетади ган нарсалар» деди. Мен ўзи н и м а ra n
дедим. «Шу-шу ra n , ш уни тайинлаш ди, ёғоч билан 
пи чан тез ёниб кетади ган нарсалар дейишди». Шу 
кечан и н г ўзи даёқ м енинг молхонамга ўт туш ди, 
мол-ҳолни қутқариб қолдим, молхона ёниб кетди.
- Ўша негр қ аёқ д а? Уни уш ладингизми?
- Сизга айтдим-ку, бегона негр, тан и м ай м ан
деб. Унга н им а бўлганини билмайман.
- Хўш, бу далил бўлолмайди. Сиз буни тушун- 
м айсизм и?
- Сиз йигитчадан сўраб кўринг. У билади.
Олдинига бола ra n м енинг акам ҳ ақ и д а боряпти,
деб ўйлади, аммо Ҳ аррис ш ундай деди:
- Йўқ, унимас. А навинисини, болакайни. Кич- 
ки н аси н и ай там ан .
Шу ориқ елкаси туртиб чиққан, ёш ига нисба- 
тан ж уссаси уш оқ, п аст бўйли, отаси каби қотма, 
эски-туски, й и рти қ-ям оқ увадалар и чи да ўсган, 
тўғри ти край ган қизғиш -қўнғир сочларига ҳеч қа-
198

---

чон тар о қ тегм аган, кўзлари худди қ о р а булутдек 
кўкимтир в а ғайр боқувчи болакай одамлар чет- 
ланиб стол орасидан ўзича ж ой очаётганларини, 
хўм райган б аш аралар тизилиш иб, охирида соч- 
лари о қ ар а бошлаган, кўримсиз, кўйлаги ёқасиз, 
қўзойнакли ж аноб судьяга тўғри рў п ар а бўлиб 
қолганлигини кўрди в а не қилсинки, судья уни 
ўз ёнига ч ақи р м о қд а эди. У яланг оёқлари билан 
полни қ ан д ай босиб бораётганлигини сезмади: 
барча бадқовок, нигоҳлар унинг елкасидан оғир 
ю к бўлиб босди, назари да. Ота як ш а н б а кунлари 
кияди ган қ ора камзулида хода ю тгандай қотиб 
турарди. Камзулни у судга бораётгани учун эмас, 
йўлга чи қ қан и учун кийганди - у болакайга ҳатто 
кўз қирини таш лагани ҳам йўқ. «У м енинг ёлғон 
гап ириш им н и истаяп ти , - ўйланди болакай в а я н а
умидсизлик в а ғам-андуҳга чўмди. - Ёлғон гапири- 
ш им га тўғри келади».
- Отинг ним адир, болакай? - сўради судья.
- Полковник Сарторис Сноупс25, - пичирлади 
бола.
- Ростданми? - ҳайратланди судья. - Қ аттиқроқ 
сўйла. Бундан чи қди сенга туғилганингдаёқ пол­
ковн и к деб от қўйиш ган экан -д а? Хўш, ундай эса 
номи полковник ш ар аф и га қўйилган одам ф а қ а т
тўғрисини ай ти ш и керак. Ш ундайми?
Сарти индам ади.
«Душман! Душман!» деб ўйлади у. Б и р зум унинг 
кўзлари ҳеч н ар сан и илғамади, судьянинг ним та- 
бассум қилиб турганини п ай қам ади , судьянинг 
товуш и Ҳ аррис исмли одам га м урож аат этганида 
қалтираб кетганлигини сезмади.
25 
Б олакайга Америкадаги 1861-65 йилларда Жануб в а 
Шимол ўртаси д а бўлиб ўтган ф уқаролар уруш и иш тирокчила- 
ридан бири Ж он С арторис номи қўйилган.
199

---

- Хўш, сиз ш у болакайни сурок, қилиш имни 
хоҳлайсизми?
Лекин, ҳарқалай, кулоғи эш итаётганди, м ан а шу 
одамлар тиқилинч, вазмин в а ҳаяжонли нафаслар- 
дан бош қа тик; этган товуш чиқмаётган хонада у 
ўзини бош қача сезди, бир куни у ж ар устидаги узун 
ток зангига чиқиб бор кучи билан силкинганда, у 
томондан бу томонга чайқалиб бориб келганда, уни 
худди бепоён в ақт ичидан узиб олингандай, ўзининг 
фавкулоддалиги билан карахт қилиб кўядиган ту- 
ганмас бир лаҳза қамраб олганди.
- Йўқ! - деди зар д а в а қаҳр билан Ҳ аррис. - Ке- 
ракмас! Уни уйига қ ай тари б юборинг!
Ва я н а в а қ т худди оқиб келаётган тўлқинлардай 
унинг бош ига ёғилди, панир-пиш лоқ ҳ ам д а идиттт- 
ларга тиқиб ж ойланган гўшт ҳидларига омухта 
овозлар ёғилди, қўрқув ҳам, умидсизлик ҳам, я н а
ўш а-ўш а эски я р а н и н г азоб-оғриқлари ҳам ёғилди.
- Д аъво 
рад 
этилсин. Сизга қ ар ш и сурилган 
айбловни, Сноунс, мен исботланмаган деб топа- 
м ан, аммо сизга бир маслаҳат берам ан. Б у ердан 
кетин г в а ҳеч қачон қайтиб келманг.
Ш унда бирдан отаси тилга кирди. Унинг тову- 
ш и совуқ в а ғай ир эди, у текис в а ҳеч қ ан д ай ифо- 
д аси з сўйларди.
- Ўзим ҳам ш ундай қилмоқчиман. Мен бунда 
турли-туман ҳалигинақалар орасида... - у муай- 
я н бирон ки м сан и н г ш аън и га қарати лм аган бўл- 
са-да, айтиб бўлмайдиган коски, қўпол бир сўзни 
тилга олди.
- Ж уда соз! - деди судья. - А равангизни тортинг, 
эр тага эрталабдан бу ерларда бош қа қорангизни 
кўрсатм анг. Мажлис ёпиқ.
Отаси ш ахд билан орқасига қайрилди, ш унда 
бола қотириб қўйилгандай қ ора камзул в а пайдор
200

---

қотм а қом ат орқаси дан эргаш ди, воқеан, бундан 
ўттиз йил м уқаддам худди м ан а ш у ерда ўғир- 
ланган отда ж анубликларнинг д ал а ж ан д ар м а- 
лари ёғдирган ўқлардан а н а ш ун ақа бош эгмай, 
ш ош илмай узоқлаш иб кетган, лекин охир-оқибат 
ўқлардан бири товонига текканди; бола рўпараси- 
д а пайдо бўлган и к к и та қ о р а елка ортидан борди, 
чунки қ аердан ди р тўда ичидан қадди-басти ота- 
си билан тенг, лекин ундан кўра м и қти роқ к атта 
акаси ҳар доим гидай и кки лунж ида там ак и сақич 
чай н аган ҳолда уларга қўшилди; бола бадқовоқ 
баш аралар орасидан ўтиб, бинонинг эскирган ай- 
вон йўлаги ош а қимирлаб турган пиллапоялардан 
п астга тушиб, итлару ўсмирлар оралаб билқиллаб 
ётган м ай ойининг чанг-тўзон тупроғини босиб 
борди - в а ш унда ким нингдир виш иллаган тову- 
ш ини эш итди:
- Ҳап, сеними, ўт қўювчи!
Яна унинг кўз ўнгида ҳам м а н ар са айқаш -уй- 
қ аш бўлиб кетди; унинг бўйидан с ал пастроқ бир 
бола - баш араси н и худди қизил туман босгандай 
дум-думалоқ и рж ай ган бир калла - в а ш унда бола 
қизил тум анга қ ар аб таш ланди, устма-уст туш а- 
ётган муш т зарбаларини ҳам сезм ади, ўзини ча- 
либ й иқитиш гани, боши билан ерга гурсиллаб қу- 
лаганини ҳам билмади, ам ал-тақал қилиб ўрнидан 
турди в а я н а ҳалиги думалоқ тум анга таш ланди 
в а я н а кетм а-кет туш ган зарбаларни п айқам ади, 
оғзидаги ш ўр қон таъм ини туйм ади в а я н а қад- 
ди н и ростлади, таш ланди, анов сар и қ туман қоч- 
ди, и зидан қувди, ш унда тем и рдек қўл уни қ атти қ
тутди, қ ай та р д и в а ғаю р совуқ товуш эшитилди:
- Қани, тез а р а в а га чиқ!
Усти ёп и қ к а т т а арава-ф ургон йўл бўйида акас 
в а тут дарахтлари таги д а турарди. Я кш анбаликка
201

---

ясан и б ки й и н ган тўлачадан келган опалари, қалин 
сурп ьсўйлак, енгил бош чеп ак кийим даги онаси в а
холаси - ҳам м алари не-не дарбадарликларни кўр- 
м аган, боланинг ҳеч эсидан чиқм айдиган эски- 
туски бўхчалар, тугунлар устида ўтириш арди; 
қийш айиб қолган тем ир печка, си н ган -чи ққан ка- 
равотлару курсилар, онасининг сепи билан келган, 
қ ан д ай д и р олис ўтм и ш да қолган в а унутилиб кет- 
ган аллақайси бир куннинг икки-ю ўн тўрт д ақ и қ а- 
си д а т а қ қ а қотган, сад а ф қадалган соат. Онаси 
кўз ёш тўкиб ўтирар, лекин уни кўргач, ёш ларини 
енги билан артиб ф ургондан туш а бошлади.
- Бу ёққа! - деди отаси.
- Соғ ж ойини кўйм ай уриш ибди. Мен сув топиб 
ю виб кўяй...
- Ўтир жойингга! - қай тар д и отаси.
Бола орқадаги зи н ач ад ан а р а в а га чикди. Отаси 
ар ав аў р и н д и ғи д аў ти р ар , акаси ҳам ш у ергаўрнаш - 
ган, у кўлидаги узун тол қам чи билан хачирлар- 
ни кетм а-кет и к к и бора қаҳрланм асдан, аммо зўр 
бериб савалади. Унинг бу х атти -ҳ ар ак ати д а қаҳру 
ғазаб йўк, эди, кейин-кейинлар унинг издош лари 
ҳам ш ундай қиладиган бўлиб, ш унга одатландилар
- жилову хивични б ар авар иш га солдилар, ҳайдов- 
чилар эса турган ж ойнинг ўзида қ а тт и қ газ бериб, 
ш у заҳоти я н а тормоз босардилар. Фургон а р а в а
ўрн и дан ж илди, дўкон ҳам да мик, этм ай том ош а 
ҳилиб турган хўм райган бадқовок, тўда ёнидан ўт- 
дилар в а м ана, ниҳоят, муйилиш да ҳам м аси кўз- 
д а н йўқолди. «Абадулабад, - деб ўйлади бола, - етар 
энди ш унча кўргиликларим, м ан а энди у...» Ҳатто 
ў зи га ўзи бу сўзни айтм аслик учун у тилини тийди. 
О наси унинг елкасига кўлини кўйди.
- О ғрияптими? - сўради у.
- Йўқ, - деди бола. - Н им асига оғрийди. Гапир- 
манг.
202

---

- Қотиб қолмасдан бурун қон н и ю в и б таш ласан г 
бўлармиди.
- Кечкурун ю ви нам ан, - деди бола. - Сизга айт- 
дилар-ку, кўйинг.
Ф ургон-арава олға одимларди. Қ а е р га кетаёт- 
ганликларини бола билмасди. Ш ундай, уларнинг 
ҳеч қайсилари ҳеч қачон билм аган в а ҳеч қачон 
сўрам аган, чунки улар доим қ а й г а д и р бориш ар 
в а икки-уч кун ю рганларидан сўн г уларни доим 
қан д ай д и р бир бўм-бўш ётган уй кутиб оларди. 
Чамаси, бу са ф а р ҳам отаси б и р о н т а ф ер м а би­
лан еридан ҳосилини йиғиб-териб б ер и ш га келиш- 
ган бўлса керак, кейин я н а худо билади... Ва я н а
бола ўз ўй-хаёлларига чек кўйди. О таси ҳар қачон 
ш ундай қилган. У бўридек с а р к а ш в а довю рак 
эди, ш унинг учун уни бош қалар ҳ у р м ат қилиш ар- 
ди, босиқ, ш у билан бирга ти й и қ си з қаҳр-ғазаби 
унинг мустақиллигини қан д ай д и р иҳота қилиб 
турар, киш илар н азд и д а ўзининг ҳ а қ эканлигига 
битмас-туганмас иш ончи у билан бир ф и к р д а бўл- 
ганлар, бир ёқад ан бош чи қар ган л ар н и н г ҳам м аси 
учун ф о й д а келтирадигандек эди.
Кечаси улар эм анзор ўрм ондаги булок; бўйига 
кўниш ди. Кечалари ҳали ҳаво ж у д а совуқ бўлар- 
ди, аммо улар н и м а қилиш ни билиш арди, алла- 
ким ларнинг ч етан и дан ёғоч ходачаларни суғуриб 
олиш арди-да, майдеилаб ўтин қилиб, қаловини 
келтириб гулхан ёқиш арди. О таси ҳатто қаҳратон 
аёзларда ҳам гулханни к а тт а қилиб ёқиш га рух­
сат бермасди. Ёш и п и ч а каттар о қ в а ўзи эслироқ 
бўлганда, бола бунинг нималигини ф аҳм лаш и в а
ҳайрон қолиш и мумкин эди, н и м а учун отаси гул­
ханни к аттар о қ қилиб ёқмасин, н им а учун киш и, 
уруш ларнинг бемаъни вайронагарчиликларини 
кўрган, к и ч и к ёш идан бери бош қаларга тегишли 
нарсаларни аяб-авайлаб ўтирмасликка жоҳилона
203

---

ўрганиб одатланган ки ш и нечук к а т т а гулханлар 
ёқмасин, нечук атроф -тум онатда н и м ага дуч кел- 
са, бари-барини ўт-олов ҳукмига дучор этмасин. 
Б алки болакай эслирок, бўлганда, эҳтимол, бундан 
к ўра ҳам бошҳачарок, бир ҳулоса чи қарарм и ди ; к,а- 
ердан келиб чикди гулханни бундай теж аб кички- 
н а қилиб ёҳиш , отаси бундан тўрт йил илгари бир 
ҳ ан ч а а р ав а га кўш иладиган отлари билан (отаси 
уларни ўлж а отлар дерди) ўрм онликларда барча 
одам лардан, кўк кийганлардан ҳам, бўз кийган- 
лардан ҳам 26 ҳочиб, яш и ри н и б ю рган чоғларида 
балки кечаларда чоғрок, гулханлар ёқи ш га ўрган- 
гандир. Балки болакай кейинрок, бориб бунинг 
ҳ аҳи қи й сабабини қидириб топган: англаган в а
туш унган бўларди, эҳтимол, ўт-оловнинг асл, азал 
таби ати отасининг туб онги қаьр л а р и д а ётган ал- 
ланарсаларга муқобил м енгзарди - мисоли порох 
билан пўлатнинг азал таб и ати бош қа бир киш илар 
онги қаьрлари даги алланарсаларга мосу муқобил 
туш гандай - в а булар ўзи учун энг қадр-қим м атли 
нарсаларни сақлаш в а асраш воситаси га айлан- 
ган дай - в а буларсиз ҳаётнинг ўзи Ҳам асло ҳаёт 
эмасдай; ш ундан эмасм и, ахир, оловни эъзозлаш , 
уни зи қн аларча асраш , ундан зи қн аларча ф ойда- 
ланиш .
Аммо болакай ҳозир булар ҳ а к д а ўйламасди; шу 
п ай тгач а у ф а қ а т ў та теж ам корлик билан ёқилган 
гулханларнигина кўргандй. Б олакай ўз тунука то- 
воғи устида м удрай бош лаганда, отаси уни чақи р- 
д и в а у я н а отасининг тем ирдай ҳаттик, елкаси, 
омонсиз оқсоқланган оёҳлари ортидан йўл таноби- 
ни тортиб борди, улар юлдузлар ёғдусида оқариб 
турган йўлдан теп али кка кўтарилдилар; ю қорига 
ч и ққан лари д а отаси унга қараб ўгирилди в а у ота-
26 
Америка фуқаролар уруши даврида Жануб в а Шимол кў- 
шинларининг кийган либослари ранги.
204

---

сини юлдузлар ш уъласида кўрди - ю зи да юз йўқ, 
кўримсиз, турган-битгани қ ора ш ар п ан и н г ўзи, 
яп асқ и в а қонсиз, худди тунукадан кесиб ясалган- 
дай, бўйига ўлчаб тикилм аган камзулининг бурма 
қатлари қатти қ. Тунукадай қаттиқ; я п асқ и бир 
овоз эш итилди болага:
- Сен уларга айтиб бермоқчи бўлдинг. Уларга 
сен айтарм иди нг?
У отасига ж авоб бермади. Отаси унинг боши- 
га к аф ти билан қ а тт и қ урди, аммо ғазаб қилма- 
ди, хачирларни суд биноси олдида қ ам ч и кўтариб 
ш ундай ургалди, худди хачирлар яғр и н и га ёпиш - 
ган сўналарни уриб ўлдирмоқчи бўлгандай; лекин 
овозида қаҳру ғазаб в а кин сезилмасди.
- Кўп ўтм ай сен эр йигит бўласан. Тушуниш к е­
р ак. Ўзингнинг қондош қариндош ларингга суя- 
ниш инг керак, кейин сени ҳам суяйдилар. Судда 
ким дир ёнингни оларди деб ўйлайсанм и? Улар­
нинг бутун ўй-хаёли мени қўлга туш ириш да, ту- 
ш унм айсанм и ш уни? Улар мени бош қача йўл би­
лан қўлга туш иролмасликларини яхш и билиш ар- 
ди. Хўп, туш ундингми?
Кейинроқ, й и ги рм а йиллардан сўнг бола булар- 
ни эслаб, ш ундай деб ўйлаганди: «Агар мен улар 
ф а қ а т ҳ а қ в а адолатни хоҳлагандилар, десам , отам 
мени я н а урган бўларди». Б ироқ у ў ш ан д а ҳеч н ар ­
са дем ади. Кўз ёш тўкм ади. У и н дам ай турди.
- Хўш, билдингми? Гапир, - деди отаси.
- Ҳа, - дея пичирлади бола.
- Бор, ухла. Э ртага етиб борамиз.
Э ртасига улар етиб бордилар. Туш ликка яқи н
ф ургон -арава и к к и хонали бўялмаган уй олдида 
тўхтади; болакай ўн ёш га киргунча худди икки 
томчи сувдай бир-бирига ўхш айдиган ж у д а қўп 
м ан а ш ундай уйларда яш аганд и; я н а ҳ ам м а вақт 
бўлганидай онаси в а холаси п астга туш иб, арава-
205

---

д ан ю кларни бўш ата бошладилар, опачалари, ак а- 
си в а отаси ёрдам га кўл ҳам чўзиш гани йўк,.
- Бу уй чўчқаларга охурликка ҳам яр ам ай д и , -
деб ra n ҳилди опачаларидан бири.
- Сенга яр ай вер ад и . Чўчқаларни боқиб кўпай- 
ти расан , ҳурсанд бўлиб ю расан оғзинг қулоғингда,
- деди отаси. - Қани, қим ирланглар, онангга қ ар а- 
ш инглар.
Худди сигирдай й и ри к-й и ри к бесўнақай о п ач а­
лари крахмалланган ленталарини ш илдиратиш иб 
ўрниларидан туриш ди; бириси ўрин-кўрпалар та- 
гидан сирлари кўчган ф он арн и кўтарди, иккин- 
чиси ж унлари тўкилган эски чўткани кўлга олди. 
О таси ж иловни к а т т а ўғлига берди-да, белини бук- 
м ай ғилди ракка оёқ тираб ар ав ад ан туш ди.
- Ю кларни туш ириб бўлиш гандан кейин, ха- 
чирларни отхонага олиб бор, емларини бер! - Ке­
йин қўш иб кўйди (аввалига болакай отам ак ам га 
ай тяп ти деб ўйлади): - Юр!
- Менми? - С ергак тортди бола.
- Ҳа, - деди отаси, - сен.
- Эбнер, - деди онаси.
Отаси и н дам ай унга қаради . О қар а бошлаган 
кую қ қош ларини чимирди, нигоҳи қаттик, в а маъ- 
носиз эди.
- Мени бутун ашк,ол-дашк,олларим билан роса 
сакки з ойга сотиб олган одам га бир оғиз сўз айт- 
сам ж оиздир-қу, а?
Я на йўлга туш иш ди. Б ирор ҳ а ф т а бурун ёки ке- 
чаги оқш ом гача бола балки ҳ а ё қ қ а борамиз, деб 
сўраган бўларди, аммо энди бунга эҳтиёж қолМа- 
ган эди. Отаси илгарилар ҳам, к еч а кечкурунга до- 
вур, уни калтаклаб турар, аммо ҳеч нега калтакла- 
ганининг сабабини айтмасди; м ан а энди бош ига 
қар с этиб ургани в а ундан кейин худди таҳқир-
206

---

лагандай осуда, вазм и н товуш билан сўйлагани 
ҳамон боланинг кулоғидан кетм ай ак с садо бериб 
Т}фар, лекин бундан унинг болаларча ночорлиги- 
д ан ўзга ҳеч ни м ан и тушуниб бўлмасди - бош идан 
кечирган йилларнинг енгил-елпи, ҳилпирак таас- 
суротлари ю ки м ан а энди у баногоҳ улоҳтирилиб 
юборилган дунёдан бутунлай узилиб кети ш и га йўл 
кўйм ай халақит берар в а ш у билан бирга оёкда 
м аҳкам туриш , бу дунёга қарш илик кўрсатиш в а
унинг саҳн и да ним аларнидир ўзгарти ри ш га ҳам 
ож излик ҳиларди.
Кўп ўтм ай у куббадор эманзор, тўп-тўп ҳарағай- 
лар в а я н а аллақандай гуллаб ётган дарахтлар, бу- 
тазорларни кўрди, бой кўрғон ш уларнинг орқаси- 
д а бўлса керак. Улар уч қат буталари в а наъм атак- 
лар чи рм аш ган кўк четан девор ёқалаб, тавақала- 
р и кенг очилган ғиш тин таянчли к а т т а дар во зага 
бориш ди, к е й и н хиёбонга ўтиш ди; ум рида бирин- 
чи м аротаба бундай кўрғонни кўриш и эди в а бир 
зумга отасини, ўзининг кўркувлари-ю алам-умид- 
сизликларини унутди, ҳатто отасини эслаганда 
ҳам (отаси тўхтам ай одим отарди), кўркувлари 
в а ўртаниш лари бош қа ҳ ай талам асд и . Қ анча кўп 
сарсон-саргардон ю рмасинлар, улар ш у чо ққач а 
бу қ аш ш оқ ю ртни, м айда-чуйда ф ерм алару озғин 
к ам ҳосил ерлар, хароба кулбалар ю ртини ҳеч ҳа- 
чон т а р к этм агандилар в а ш у ч о қ қ ач а у бундай 
уйни ҳеч қачон кўрм аганди. «Катталигини ҳаранг, 
ҳудди саройга $Ьсшайди-я», деб ўйлади бола кутил- 
м аган д а тинчланиб. Ушбу осудалик в а хотирж ам- 
лик н и м адан эканлигини у сўз билан туш унтириб 
беролмасди: бунинг з^чун ҳали ан ч а ёш лик ҳилар- 
ди. Бундай ер д а яш ай ди ган лар отасидан кўрқиш - 
м айди. Б ундай роҳат-ф ароғатда яш ай д и ган ки- 
ш иларга отасининг кучи етмайди, улар отасига
207

---

ьўнғиллаган ар и га қ ар аган д ай қар аш ад и : нари 
борса, бир м ар та ч ақ ад и - бор-йўғи шу, холос, бу 
эминлик, ф ароғат, улуғворлик отасининг зи қн а 
юҳо оловидан омборлару молхона-ю отхоналарни 
тўсиб, сақлаб туради... Лекин у қорай ган қаттик, 
яғрин, омонсиз оқсоқланган оёкдар, уйнинг маҳо- 
батидан за р р а ч а ўксинм аган қадду қом атни кўр- 
ганда, осойиш в а қувонч ш у заҳоти уни т а р к этди; 
ш униси ҳам борки, отасининг ж уссаси ҳеч қачон 
ҳеч ерда каттай и б маҳобат билан кўзга таш лан- 
масди; м ан а энди қатор-ҳатор устунлар кўтариб 
турган ҳаш ам дор уй олдида отаси ясси тунукадан 
ясалган ж онсиз лош га ўхш ар, у ён та р а ф д а н қа- 
раган да, ҳатто соя ҳам таш лам асди. Бола отаси 
оғиш май тўғри одим отиб бораётганини пайқади; 
ш у билан бирга у отасининг букилмайдиган бир 
оёғи йўлкадаги от тезагини ти к босиб ўтганини 
кўрди, ҳолбуки, отаси уни босмай осонгина чет- 
лаб ўтса ҳам бўларди. Лекин бу ф и к р бир сония 
унинг хаёлидан лип этиб ўтди, буни ҳам сўз билан 
ифодалаб беролмаган бўларди; кейин я н а уйнинг 
ҳаш ам и унинг хаёлини ўзига банд этди - қанийди 
ш ундай уй д а яш асанг! - Йўқ, у ҳ асад ҳилмади, ўк- 
синм ади - унга бир н еча қад ам и лгарирокда бора- 
ётган чўяндай оғир қ ора камзулнинг ки н в а қаҳру 
ғазабга тўла ад овати бегона эди. «Балки отам ҳам 
ш ундай деб ўйлаётгандир. Балки худди ш у н ар са 
уни ўзгартириб ю борар в а балки ўзи ихтиёрсиз 
та р зд а туш ган ҳози рги дақа аҳволдан кутулар?»
Улар қатор-қатор устунлардан ўтиш ди. Энди 
отасининг плиталар устида ян граётган зилдай қа- 
д ам товуш лари қулоғида зириллар в а соат овози- 
д ай р авш ан ак с садо берарди; товуш лар бу уйнинг 
ҳам, келувчиларнинг ҳам м иқёсларига си ра мос 
эмасди; акс садоларни бу ердаги ҳеч вақо, ҳатто
208

---

қар ш и л ар и д а турган оқ эш ик ҳам босиб кетолмас, 
:ўё қаҳрли, ваҳш и ён а зиддиятни нг энг кескин, 
сўнгги чегараси га етиб келингандай в а бу ҳолнинг 
ш иддатини ҳеч н ар са п асай ти р а олмайдигандай 
эди; я н а унинг шундок; кўз ўнги да яп асқ и , айво- 
ни кенг қ ора ш ляпа, дағал қалин м атодан тикил- 
ган басавлат камзул турди-қолди; бир маҳаллар 
ту си қ о р а бўлган бу камзул энди эскириб, чирки 
йилтиллаб, худди гўнг п аш ш ад ай кўким тир товла- 
нар, илгарига томон силкинаётган қўл эса худди 
тирноқлари қайрилган п ан ж ан и эслатар, ҳаддан 
таш қ а р и кен г енглари ти рсаклари га қ а д ар қай- 
рилганди. Э ш ик ш итоб билан очилганидан хиз- 
м аткор негр улардан кўз узм ай кузатиб турганли- 
гини бола туш унди. Ж ингалак сочларига оқ орала- 
ган, газлам а кам зулча кийган қ а р и негр; у эш икни 
гавдаси билан тўсиб деди:
- О ёғингизни артинг, оқ киш исиз, саранж ом - 
озода уйга киряпсиз. М айор ҳозир уй д а йўқ.
- Қоч йўлдан, қ о р а ялоқ, - деди отаси аччиғи 
чиқм ай, хотирж ам.
У негрни бир четга суриб, ҳамон бош идан қора 
ш ляпасини ечм ай и чкари кирди. Ш унда бола ота- 
сининг оёғидаги т е за к ю қидан аввал бўсағада, ун- 
д ан кейин гилам у сти да из қолганини кўрди; ота- 
сининг оқсоқ оёғи т еза к ю қини худди м аш и н адай
муҳрлаб борар, гавдаси н и н г бутун оғирлигини бор 
куч билан ш у оёғига таш ларди. Негр унинг орқа- 
сидан йўрғалаб:
- Мисс Аула! Мисс Лула! - деб қи чқи рарди .
Кейин бола гилам тўш алган пиллапоялар, ж и-
мирлаб ялт-юлт этган ш окилалар, биллур қандил- 
лар, тилларанг ром ларнинг ю мш оқ илиқ тўлқин- 
ларига ғар қ бўлди; у илдам яқи н лаш аётган қадам
товуш ларини эш итди, кейин хонимойни кўрди -
209

---

илгари у ҳеч қачон бундай ойимларни кўрм аганди
- аёл тўр ёқали кулранг силлиқ теки с кўйлак кий- 
ган, белига айлантириб пеш банд ураган, енглари 
ти р сак д ан ю қоригача қайрилганди; у залга к и ­
риб келаркан, хам ир ю қи қўлларини сочиқ билан 
дам -бадам артарди . У отасига эмас, отаси гулдор 
гилам да қолдирган и зларга иш он қи рам ай ҳайрат- 
ланиб қарарди.
- Мен и ч к ар и га киритганим йўқ! - деб қичқи- 
р арди негр. - Мен ун га айтдим, у...
- Илтимос, кетин г бу ердан, - деди ойим овози 
қалтираб. - М айор де Спейн уй д а йўқ. Илтимос, 
кетинг...
Отаси чурқ этиб оғиз очмади. Оғзини оғритиб 
ўтирмади. У ҳатто ойим га қ ар ам ад и ҳам. Бош ида- 
ги ш ляпасини ечм асдан гилам ў р таси д а қ ақ қай - 
иб турар, кўки м тир бароқ қош ларини чим ирар, 
пўлатдай йилтиллаган кўзларини уйнинг ҳаш а- 
м ати га наф ратом уз ю гуртирарди. Кейин у худ­
д и ўш ан дай н а ф р а т ёғилган беписандлик билан 
ш ар тта ортига ўгирилди; у соғ оёғига таян ган ҳол- 
д а эгилмайдиган оёғида яри м д о й р а ясаб айлан- 
ди -да, гилам у зр а хайр-м аъзур ўрнига узунчоқ те- 
за к изини қолдирди. Отаси гиламга бир боқиб ҳам 
қўймади-ю , т аш қ а р и га чиқди-кетди, негр эш икни 
очиб турди. Э ш ик орқаларидан қарсиллаб ёпилди. 
Уй ичидаги аёлнинг асабий чинқириғи эш итилмай 
қўйди. Отаси остона олдидаги зи н ап о яд а тўхтаб 
ифлос этигини зи н ага яхш илаб артди. И ккинчи 
зи н ага қад ам қўяркан , букилмас оёғига бутун оғи- 
рини таш лаб я н а бир зум тўхтади-да, ю зини уйга 
бурди.
- Оппоққина! Чиройли! - деди у. - Б ари би р би- 
ровнинг пеш она тери дан бўлган. Зан ж и ларн и н г 
пеш она теридан. Б алки энди бундай уйлар қури- 
лиш и учун зан ж и ларн и н г манглай тери га қон ара-
210

---

лаш гандир. Энди балки унга бизнинг пенхона те- 
римиз ҳам қорилиш и керакдир...
Ш ундан и кки соатлардан кейин бола уй орҳа- 
сида ўтин ёрар, уй и чида онаси билан бирга хола- 
си ўчоҳ бош ида туш лик таом ҳозирлаб ўралаш иб 
ю риш арди (деворлар тўсиб турган бўлса ҳам, ич- 
к ар и д а оначалари ўлардай ялқовлик қилиб ғўнғир- 
лаб вағирлаётганларини эш итарди), ш унда бирдан 
кулоғига отлар дупури чалинди, у газмол костюм 
кийиб чиройли тўрик; байталга м инган чаван дозни 
кўрди; унинг ким эканлигини семиз ах та от устида 
ўроғлик гиламни олдига кўйиб кўтариб келаётган 
негр болани ҳали кўрмасданок, билди; от чонтириб 
бораётган одам нинг аччи қ ғазабдан к,изариб-бўр- 
тиб кетган б аш араси ёнгинасидан тасирлаб ўтиб, 
отаси билан к а т т а ак аси м айиш иб кетган стуллар- 
д а ўтириш ган уй ортида кўздан ғойиб бўлди; бола 
ҳали ёғоч вўлани ёриб улгурмай орадан бир зум ҳам 
ўтм аган эдики, тағин от тақалари н и н г тасир-ту- 
сур овози келди-да, тўриқ байтал я н а кўрғондан 
чиҳиб йўл томонга дунур-дупур ўтиб кетди, к е ­
йин отаси қи зларидан бирини ч а қ и р а бошлади-ю 
кўп ўтм ай ўралган гиламни ер д а судраб орқасига 
тислана-тислана ош хона эш игига битта опачаси, 
кейин унинг и зидан бепарво судралиб иккинчи си 
чикди.
- Б и р га кўтаргинг келмаса, ҳозонга ўт ёқиб 
юборсанг-чи, - деди гиламни судраган опачаси 
тўнғиллаб.
- Ҳой, Сарти! - қи чқи рди и кки н чи опачаси. -
Қозонда сув қайнат!
Мулкдор 
кўрғонининг ҳаш ам ати га 
қан дай
лоқайд қ ар аган бўлса, кўримсиз атр о ф -тевар ак- 
к а ҳам ш ундай ф ар ҳ си з боққан отаси уй эш игида 
кўринди; унинг елкаси ош а онасининг таш ви ш га 
ботган чеҳраси қар аб турарди.
211

---

- Тез-тез қим ирланглар, ҳей! - деди отаси. - Ги- 
ламни ёзинглар.
Семиз в а бесўнақай опалари гилам устига эги- 
лиш ди, ш унда уларнинг этаклари кенг-мўл кўй- 
лаклари ҳилпираб кетди, ранго-ранг тасм ачалари
ш алдир-ш улдир овозлар чиқарди.
- Н има қи ларкан ш у н ақа гиламни Ф ранциядан 
олиб келиб уйига тўш ам аса, оёқости бўлиб, булға- 
ниб кетиш ини билиш майдими, - деб тўнғилларди 
биринчи опачаси.
Улар гиламни кўтариш ди.
- Эбнер! - ra n қотди онаси. - Мен ўзим қила қо- 
лай.
- Вориб овқати н гга к,ара, - деди отаси. - Вуни 
мен ўзим қиламан.
Бола ўтинхонада куймаланиб юриб, кечгача 
улар д ан кўз узмади. Қозонда сув қай н ад и , гилам 
ўчоқнинг олдида ерга ёзилди, и кк ала опачаси ис- 
тар -и стам ай уй куси раган ча у ёкдан бу ё қ қ а эма- 
клаш арди, отаси эса уларнинг теп аси д а қовокда- 
рини уйганча ғўддайиб турар, овозини кўтар- 
м асдан уларни қисти -бастига оларди. Боланинг 
дим оғига хом аки иш қорнинг бадбўй ҳиди ури- 
ларди; онаси бир м ар та эш и к ка чиқиб, буларнинг 
ҳам м асига таш ви ш -хавоти рга ботиб, ум идсиз ҳол­
д а аламангиз қараб турди. Бола отасининг гав- 
д а ўгирганини п ай қ ад и в а я н а кулига болтасини 
оларкан, кўз қи ри билан отаси эгилиб ердан ясси 
кумтош ни қўтарганини кўрди, унга д и ҳ ҳ а т билан 
тикилиб к,аради-да, кейин қай н аётган қозонга 
таш лади, сўнг бола онасининг ялиниб-ёлвораётга- 
нини эш итди:
- Эбнер, Эбнер! Илтимос, ундай қилма. Ёлвора- 
ман, Эбнер!
Бола ниҳоят ўтинларни саранж ом қилди. Қош 
қорайди. Э чкиэм ар чурқиллаб кўш иғини бош-
212

---

лади. Туш ликдан ортган совиб қолган овқатни 
кечки таом ў рн и да ейиш ди, ош хона томондан 
қ а ҳ в а ҳиди таралди, бола бу ерга кириб келгани- 
д а ё қ қ аҳ в а тайёрланаётганини сезган эди, саба- 
би ўчокда олов ёииб турган бўлса керак; ёнаётган 
оловга я қ и н кўйилгаи и к к и та стул суянчиғига то- 
заланган гилам ёйилганди. Энди ун д а отаси қол­
д ирган т еза к излари кўринмасди. Лекин улар ўр- 
н и д а ж ун гилам да худди тирналгандек нам торт- 
ган ж ойлар кўзга чалинарди.
Совиган овқатн и еётганларида ҳам гилам стул- 
лард а осиғлик турди; кейин и кк ала хон ада дуч 
келганча уйқуга ётиш ди; онаси каравотга, ёнида 
отасига ж ой ҳозирлаб, чўзилди, к а т т а ак аси бош қа 
кар аво тн и эгаллади, боланинг ўзи, холаси в а опа- 
лари - сомон тўлдирилган тўш акларни полга тў- 
ш аб ётиш ди.
Б и роқ отаси ётмади. Боланинг кўзи уйқуга ке- 
т ар кан , гилам устига эгилган отасининг ялпоқ 
ш ляпаси в а камзулининг қую қ соясини эслаб қол- 
ди, аммо кўзлари ҳали уйқуга тўла чўмиб улгурмай, 
ўчоқнинг ўчиб бораётган яллиғларидан туш аётган 
ў ш а соялар ўзининг устига эгилганини сезди в а
ш у заҳоти тем ир қози қдай ти зза биқинига туртди.
- Х ачирни олиб чиқ! - деди отаси.
Бола хачирни олиб келганда, отаси ош хона эш и- 
гида турар, ўралган гилам елкасида эди.
- Нима, х ач и р д а борасизми? - сўради бола.
- Йўқ. Кел, оёғингни қўй.
Бола ти ззаси н и букиб, отасининг қўлига тирал- 
ди, хачи рга азот ж ойлаш аркан, отаси қўлининг 
ч ай и р кучини ҳис қилди (бир пайтлар уларнинг 
эгар-ж абдуқлари бўларди, аммо бунга ш унча кўп 
в а қ т ўтдики, эсидан ҳам чиқиб кетди). Отаси ги- 
ламни ҳам ш ундай енгиллик билан хачир яғрини 
устига ж ой лаш ти рд и . Осмонга юлдузлар ч и ққан
213

---

эди, улар я н а кечаги ту прок, йўлдан, ислари тарал- 
ган учқат буталари ёнидан, қоронғи хиёбонлардан 
д ар во зад ан чироқлари кўринм айдиган қўрғонга 
ўтиб бордилар; ў ш а ерда бола ўроғлик гиламнинг 
қ атти қ қи рраси оёғини қириб ўтгани в а ғойиб бўл- 
ганини сезди.
- Ёрдам лаш айм и? - пичирлади бола.
Отаси ж авоб бермади. Бола я н а қўш устунлар 
аро акс садо тар атган чўлоқ оёқнинг оғир одим- 
ларини эш итди, бу одим ларда ёғоч каби дағаллик, 
ки ш ининг ж и ғи га тегадиган бир ти рран чали к 
зрВД5 этарди. Ана, ниҳоят, бурчакка итқитилган 
гилам ҳаддан таш қ а р и гумбурлаб овоз чи қарди
(оҳиста қўйилмаган гилам товуш и болага ҳатто 
қоронғида ҳам ан ч а сезилди), сўнг я н а ш ош илмай 
таш ланган оғир қ ад ам товуш лари дўқирлади; уй 
и ч кар и си д а чи роқ ёнди; қадам лар тезлаш м ай бир 
м еъёрда зи н ап оядан тушиб келаркан, бола асаб- 
лари тар ан г тортилган ҳолда одатдагига қар аган - 
д а чуқур в а тез-тез н а ф а с олиб хачир устида ўти­
рарди, ниҳоят, у отасини кўрди.
- Сиз энди уловга чиқиб оласизми? - пичирлаб 
сўради бола. - У и к к и киш ини кўтаради ...
Д ам ёрқин ш уъла сочиб, д ам хиралаш иб, уй 
ичи да чироқ у ёкдан бу ёқ қ а ю рарди. «Ҳалиям зи- 
над ан тушяпти», деб ўйлади бола. Хачир н а қ зи н а 
ён и да тўхтади, а н а отаси унинг о рқаси га ўтирди, 
бола ж иловни тортди в а хачирнинг бўйнига к аф - 
ти билан ш апатилади, лекин ҳали хачир одимини 
тезлатмасдан, бола орқасидан тем и рдай қ атти қ 
в а чай и р кўл узатилди-да, тош дай чўнг ьўдир бар- 
моқлар хачирнинг бош ини орқага тортиб, уни бир 
м аром да қадам латди.
Қуёш илк нурларини соча бош лаганда, улар 
қў р ад а хачирларни қўш га кўш иб бўлишганди.
214

---

Тўриқ байтал бу саф ар шу қ ад ар секин юриб кел- 
дики, у ҳатто товуш ини эш итм ай қолди; от усти- 
даги одам ёқасиз кўйлак кийган, боши ш ляпасиз, 
бесараиж ом бир алф озда к а тт а қўрғоидаги ан ави
хотин каби титраб-қалтираб сўзлади. Отаси ис- 
тар-и стам ас унга бир қараб қўйди-ю, я н а айилни 
тортган ича ерга эгилди, отда келган киш и отаси- 
нинг эгилган елкасига қараб гап и ри ш га мажбур 
бўлди.
-
Туш унасизми ўзи, гиламнинг расвосини 
чиқардингиз! Нима, тозалайдиган хотинлар йўқ- 
миди бу ерда... - от устидаги ки м са қақш аб-қал- 
тираб, тили калим ага келмай қолди.
Бола ундан қўзини узмас, к а т т а ак аси отхона 
эш игида ҳам м аси га б еф арқ қараб, сақи ч чайнаб 
туиурарди.
- Гилам юз доллар туради. Сиз ш унча пулни ту- 
ш ингизда ҳам кўрмайсиз. Ш унинг учун мен сиз- 
нинг ҳисобингиздан йигирм а бушель27 ғалла олиб 
қоламан. Мен буни сиз билан тузиладиган ш артно- 
м ага ки ри там ан , ш ериф нин г олдида ш артном ага 
имзо ч екаётган и н ги зда бунга ҳайрон бўлиб ўтир- 
манг. Бу миссис де Спейнга тасалли бермайди, ле­
кин эҳтимол сизни бировнинг уй и га к и р аётган д а 
оёқни артиб ки р и ш га ўргатади.
Ш ундан сўнг бу одам ж ўнаб кетди. Бола ш у пайт- 
гач а м и қ этиб оғиз очмаган, ҳатто бош ини ҳам ер ­
д ан кўтарм аган в а ш у тобда х ач и р га бўйинча ўт- 
казаётган отасига қаради.
- Ота, - деди бола.
Отаси унга қарад и ; бароқ қош лар остидан 
хўмрайиб боққан бўзарган кўзлар, алланечук ба- 
ш ара. Бола бирдан унга қараб талпинди, лекин шу 
заҳоти ўзини тўхтатди-да, қичқириб юборди:
27 Бушель - АҚШда 1 бушель 35,24 л.га баробар.
215

---

- Сиз ҳам м асин и қилиб бердингиз, қўлингиздан 
келганча!.. Агар бош қача қилмоқчи бўлса, унда 
н ега ўзи қолиб кўрсатиб бермади? Олиб бўнти! 
Ҳ аммасини йиғиш тириб оламиз, яш и ри б қўямиз! 
Ўзим кўриқлаб ўтираман!..
- Сен ай тган и м дай қилиб ч и м қи р қар н и пиш и қ 
ўрнатдингм и?
- Йўқ ҳали, сэр, - пичирлади бола.
- Бор, ж ойлаш тириб қўй.
Булар чорш ан ба куни бўлаётган гаплар. Ҳ аф та- 
н инг қолган барча кунлари бола кучи борича, ти- 
риш иб-тирм аш иб, ж онини ж абборга бериб ишла- 
ди, у бир гапни и кки қиладиганлардан эмасди, бу 
томондан онасига ўхш арди - ф ар қ и ф а қ а т ш унда 
эдики, у қилаётган и ш инин г лоақал бир қисм ини 
ж он-дилдан ихлос билан адо этарди. Мисол учун, 
у к и ч ки н а болтачаси билан ўтин ёриш ни ёқтирар- 
ди, болтачани ян ги йил мавлудида онаси билан хо- 
ласи, қаёқд ан д и р пул тўплаш ибми ё топиш ибми, 
ун га совға қилиш ганди. Уйдаги к а т т а ётттли аёллар 
билан (бир с а ф а р ҳатто опачаларидан бирови би­
лан ҳам) у чўчқалар в а сигирга қ ўра қурди, бу мул- 
кдор билан ўрталари даги ш артном ага к ўра отаси­
нинг вази ф аси га ки рард и , бир куни эса отаси қа- 
ергадир кетганда, бола ҳатто д алага к а т т а акаси га 
ёрдам лаш гани чиқди.
Акаси омоч ортида борар, тўғри эгат олар, бола 
эса тарм аш лаб тортаётган хачир ён и да ж иловни 
тутиб қад ам таш ларди. Ғовлаган қ о р а ер намчил 
тар о вати билан яланг оёқларига м уздек ёқар, 
бола ўй ўйлаганча одимларди: «Балки ниҳоят энди 
ҳам м аси яхш и бўлиб кетар. А рзимаган битта ги- 
ламни деб, ш унча дон-дундан айрилиб ўтириш
одам га алам қилса ҳам, балки энди ш у билан бари 
оппон-соппон бўлиб кетар в а бош қа энди ҳеч қа-
216

---

чон қайтарилм ас в а отаси ҳам энди бутунлай шу 
п ай тгач а бўлгандан кў р а бош қача одам бўлиб қо- 
лар. - Бола ш унчалар ўз ўйларига берилиб кетди- 
ки, хачир ҳам эсидан чикди в а ак аси уни уриш иб 
берди. - Балки ҳали улар ш унча дон-дунни тортиб 
олиб ҳам ўтириш м ас, балки ҳали ҳам м аси - дон- 
дун ҳам, гилам ҳам, ўт-аланга ҳам - ҳам м аси бир 
ёқли бўлиб кетар, қўрқув в а қайғу-алам буткул 
д а ф бўлар в а худди от кўш илган и кки а р а в а сени 
и к к и ёқ қ а тортиб, қоқ и кки га аж ралиб кетаётган- 
д ай аҳволдан қутуларсан, - ҳам м а-ҳам м аси тугай- 
ди, бутунлай, бутунлай тугайди...»
Кейин ш ан б а куни келди. Бола хачирни нўхта- 
ларкан, я н а отасини қ ора камзул в а ш ляпа кийган 
ҳолда кўрди.
- Йўқ, - деди отаси, - а р а в а га қўш.
И кки соатлардан сўнг а р а в а м анзилга етиб бор- 
ди. Бола отаси билан акаси н и н г о рқаси д а пеш - 
тах та ўриндиғи устида ўти раркан , я н а дўконнинг 
бўялмаган, путурдан кетган биноси, т ам ак и ҳам да 
дори-дарм онларнинг туси ўчган, йиртилган рекла- 
малари, ай вон н и н г устунларига бойланган мини- 
ладиган отлар в а усти ёпиқ ар ав ал ар га кўш илган 
хачирларни кўрди. У отаси билан ак аси н и н г орқа- 
сидан қ и й ш и қ пиллапоялардан ю қорига чиқди в а
учовлари одми тах та столга қараб ўтиб бораёт- 
ган ларида я н а том ош а қилиб турган қатор совуқ 
баш араларни кўрди, стол ортида кўзойнакли бир 
киш и ўтирар, биров туш унтирм аса ҳам, бу киш и- 
нинг судья эканлиги болага р авш ан эди. Кейин 
бола бўйнига ё қ а в а бўйинбоғ т а қ қ а н одам ни кўр­
д и в а унга қаҳру ғазаб билан худди еб қўйгудек 
бўлиб ўқрайиб қар ад и , бу одамни у и к к и м ар та 
кўрган, и кки м ар та ҳам от устида кўрганди; ҳозир 
унинг важ о ҳ ати д а ғазаб ниш оналари кўринмас,
217

---

ни м адан ди р лолу ҳайрон эди, аммо бола ҳозир бу- 
нинг нималигини туш униш дан ож из эди. Бўлма- 
сам-чи! Кўз кўриб, қулоқ эш итм аган бир воқеа: 
чоракор ўз мулкдорини судга бериб ўтирса-я. Бола 
отаси орқаси дан м ан а шу барча одамлар орасидан 
тўппа-тўғри столга ўтиб борди-да, судьяга қараб 
бор овоз билан қичқирди:
- Отам бунақа қилмаган! У ўт қўймаган!..
- Бор, а р а в а га чиқиб ўтир, - деди отаси.
- Ёндирм аган дей сан м и ? - сўради судья. - Нима, 
гилам ёндирилган ҳам эдими?
- Ҳеч ким бундай айбни бўйнимга қўёлмайди! -
деди отаси в а болага буюрди: - Бор, а р а в а га чиқ!
Аммо бола чиқиб кетм ади, у худди ўтган саф ар - 
гидай одам ларга лиқ тўла хонанинг бир бурчагига 
суқилиб олди, ўтиргани ҳам йўқ, ти к тураверди, 
стол атр о ф и д а бўлаётган гапларга и н д ам ай кулоқ 
солаётган издиҳом уни деворга сиқиб қўйганди.
- Сиз гилам эгасига етказилган зар ар учун та- 
лаб қилинаётган йигирм а бушель дон за р а р га қа- 
раган д а ан ч а кўп деб ҳисоблайсизми?
- Хўжайин гиламни олиб келиб тозалаш н и буюр­
ди. Мен уни тозалаб қай тари б олиб бориб бердим.
- Лекин сиз гиламни қайтариб берганингизда, у 
аввалги дай эм ас эди-да.
Отаси ж авоб бермади, ш унда бир зум д и қ қ а т 
билан тинглаётган издиҳомнинг н аф аси , босиқ, 
тер ан н аф аси д ан бош қа ҳеч н ар са эш итилмади.
- Сиз ж авоб бериш дан бош тортасизм и, ж а- 
ноб Сноупс? - Я н а отаси индам ади. - Мен сизни 
айбдор деб қ ар ай м ан , ж аноб Сноупс. Мен сизни 
м айор де С пейннинг гиламига зар ар етказган деб 
биламан в а зар ар н и қоплаш га ҳукм чи қарам ан . 
Б и роқ йигирм а бушель дон ж ар и м а тўлаш сизнинг 
аҳволингиздаги одам учун ҳаддан таш қ а р и кўп деб
218

---

ҳисоблайман. М айор де Спейн гилам нинг баҳоси- 
ни юз доллар дейди. О ктябрь ойида дон тахм инан 
эллик цент туради. Агар майор де Спейн н ак д пул 
тўлаб сотиб олган н ар са учун тўқсон беш доллар 
м икдорида зар ар кўриш га қодир бўлса, унда сиз 
ҳали ишлаб топилмаган беш доллар м икдорида 
зиён кўриш дан қочм асангиз керак, деб ҳисоблай­
ман. Мен сизни м айор де С пейнга етказилган за- 
р ар н и ш артн ом ад а белгилангандан таш қ а р и ўн 
бушель дон м икдорида қоплаш га ҳукм қилам ан в а
уни ғалла йиғиб олингандан сўнг дарҳол тўлаш ни 
тавси я этам ан. Суд м аж лисини ёп и қ деб эълон қи- 
ламан.
Булар ҳам м аси кўп в ақт олгани йўқ, ҳали в ақт 
эр та эди. Бола энди уйга қ ай тс ак к е р а к деб ўйла- 
ганди, балки тўғри д алага йўл олиш ар, чунки улар 
бош қа ф ерм ерларга қ ар аган д а ан ч а кечикиш аёт- 
ганди. Аммо бунинг ўрнига отаси а р а в а ёнидан 
тўхтам ай ўтиб кетди, к а тт а акаси н и имлаб чақи- 
риб, йўлни кесиб ўтди-да, тем ирчилик устахона- 
сига қараб ю рди, ш унда бола ўзини отаси томонга 
отди, йўлини тўсиб уни қучоқлаб олди, эски ш ляпа 
остидаги қ атти қ, вазм и н баш араси га тикилиб ғўл- 
дираб пичирлади:
- Б и р сиқим ҳам бермаймиз унга. Б и р д он а ҳам 
бермаймиз. Б из...
Отаси унга қар ад и , б аш араси осуда, совуқ 
боққан кўзлари узр а оқарган қош лари чимирил- 
ган, аммо овози мулойим, бир қ ад ар эркаловчи:
- Ш унақа дегин? Майли, октябргача бораверай- 
лик, кўрармиз.
А равани тузатиш - уч-тўрт кегайларни ал- 
м аш тириш , тегирчакларни тортиш - кўп в а қ т ол­
гани йўқ. А равани тем ирчиликнинг орқасидаги 
сув тўлдирилган чукурга тўғрилаб тегирчакларни
219

---

совутиш ди, хачирлар ўқтин-ўқтин сув ш им ири- 
ш ар, бола эса а р а в а ўри ндиғидаўтириб , ж иловлар- 
ни бўш қўйган, теп ад а қ ора дуд босган том таги д а 
тем ирчининг болғаси босииқи тарақлар, отаси эса 
сарв ғўла устида ўти рган и ча д ам ўзи сўйлар, дам
бош қаларни тингларди. Бола ҳ ам м а ёғи хўл ар ава- 
ни сув чуқурдаи устахона эш игига олиб келганда, 
отаси ҳалиям ў ш а ер д а ўтирарди.
- Том тагига олиб бор, боғлаб қўй, - буюрди отаси.
Бола хачирларни боғлаб қайтиб келди. Отаси-
нинг ён и да тем ирчи билан я н а аллаким чўккалаб 
ўтириш иб, ҳосил в а қорамоллар ҳ ақ и д а сўйлаши- 
ш арди, бола улар ёнига туёқларнинг қирқилган 
бўлаклари в а занг-зунгларнинг п арчалари устига 
чанг-тупроққа чўк туш ди; отасининг ҳали тўнғич 
ўғли туғилмасидан илгари жаллоблик қилиб юрган 
пай тлари да бош идан ўтказган узундан-узоқ бир 
воқеани ш ош илмай ҳикоя қилаётганига қулоқ сол- 
ди. Кейин отаси ўрнидан туриб унинг ёнига кел- 
д и -да, ўтган йили келган ци ркн и н г оқариб-тўзиб 
кетган реклам аси парчаларини кўздан кечирди, 
бола шу қизил отлар, м асхарабозларнинг бўял- 
ган баш араларини қ и н ғи р-қи й ш и қ қилиб оҳан- 
ж ам алар қилиш лари, баданларга ёпиш иб турган, 
бир-бирига чатиш иб кетган аж иб тўр, йилтироқ 
либосларни за в қ и келиб том ош а қиларди. Кейин 
отаси айтди:
- Кетдик, овқатланам из.
Аммо улар уйга бориш мади. Бола а к аси билан 
бирга деворга суяниб тураркан , отасининг дўкон- 
д ан қоғоз халта кўтариб чиқаётган и н и кўрди. О та­
си қоғоз халтадан каттако н пиш лоқ бўлагини чиқа- 
риб, н ак к и д а ҳ аф сал а билан уни тен г уч бўлакка 
бўлди, кейин халтадан қотирилган нон олди. Учов- 
лон тим нинг н ан ж ар аси га ўтириб, ш ош илмай та-
220

---

новул қилиш гандан кейин ў ш а дўконнинг ўзида 
тосга тўлдирилган илиқроқ сувдан ичиш ди, сув- 
д а н кедрдан ясалган бочка тахтачаларининг, қора 
қайиннингм и, м азаси келарди. Кейин я н а улар 
уйга қай ти ш ган и йўқ, отаси бу с а ф а р уларни от са- 
ройига бошлади; баланд узун тем ир тўсиқларнинг 
пеш суиачаларида ан ч а одамлар ўтириш ар, ти к 
туриш арди; қ ўра ичкари си дан д ам -бадам отларни 
олиб чи қи ш ар, совитиб ю риш ар, йўлка бўйлаб у 
ёқдан бу ёқ қ а чоптириш арди, о р ад а қўран и н г ўзи­
д а савдо-сотиқ борарди. Қуёш ғарбга оққан, улар 
ҳамон бўлаётган гап-сўзларга қулоқ тутиб, кўзла­
рини ҳар томонга ю гуртириб айланиб ю риш арди, 
акаси н и н г кўзларини уйқу босган, ҳам он қарсил- 
латиб сақичини чай н арди . Отаси онда-сонда қай
бир отларни ўзича баҳолаб қўярди.
Уйга қоронғи туш ган да қайти ш ди. Ч ироқ ёруғи- 
д а овқатланиш ди. Кейин бола остонада ўтириб тун 
қоронғилигининг қую қлаш иб бориш ини томош а 
қилди, эчкиэм ар в а қурбақаларнинг сайраш лари- 
ни тинглади, бирдан қулоғига онасининг эланиб 
ёлворган овози чалинди:
-
Қўй, Эбнер! Қўй! Худо ҳақи! Йўк,, Эбнер, худо 
ҳақи!
Бола д и к этиб ўрнидан турди, о рқаси га ўги- 
рилди в а ш и ш а оғзига ўрнатилган ш ам қолдиғи 
ёруғида ҳали ш ляпаси в а камзулини ҳам ечмаган 
отаси худди ш арм андали ёвуз бир иш ни қилиш- 
га отлангандай, айни пайтнинг ўзи да ҳам кулги- 
ли, ҳам ж и ддий т а р зд а чироқ и чидан к а тт а бидон 
иди ш га керосин қуяр, онаси эса унинг енгидан 
ушлаб олган, бир м аҳал отаси чироқни бош қа қў- 
лига олди-да, ти рсаги билан онасини қ а тт и қ тур- 
тиб юборди, у буни қаҳр-ғазаб в а дағаллик билан 
қилмаган эса-да, онаси унинг турткисидан девор-
221

---

га бориб уридди, алам-ўкинч и чи да оғзи очилиб, 
там ом ила ум идсиз ҳолда и ккала кўли билан девор- 
га тиралиб қолди, онаси боя отасига ялиниб-ёлво- 
раётган д а ҳам худди ш ундай кўйга туш ганди. Шу 
п ай т отаси эш и к остонасида турган болани кўриб 
қолди.
- Д арров саройга бориб, қорам ой солинган 
идиш ни олиб кел, - деди отаси.
Бола қим ир этм ади. Кейин у тилга кирди:
- Нима? - қичқириб юборди бола. - Н им а қил- 
м оқчисиз ўзи...
- Бор бидонни олиб кел, - такрорлади отаси. -
Қани!
Ш ундан сўнг бола уйдан саройга ғизиллади: 
одатланиш нинг кучи ш унақа, том и ри да оқаётган 
бу қонни у ўзи танлам аган, хоҳ-нохоҳ бу унга ме- 
рос бўлиб ўтган, ун гача қ а н ч ад ан -қ ан ч а томирлар- 
д а ж ўш ган, қ ан д ай зўравонликлар, ваҳш ийлик- 
лар, ҳирсу ҳаволаниш лар қай лардади р тўкилиб 
қотиб қуюлгани номаълум. «Мен қайти б келмас- 
лигим мумкин, - ўйларди бола. - Ш ундай югуриб 
кетаверсанг, ю гураверсанг в а ҳеч қачон орқангга 
қарам асан г, ҳеч қачон унинг баш араси н и кўрма- 
санг. Аммо кўлимдан келмайди...» М ана занглагал 
бидон кўлида, унинг и ч и д а мой ш илқиллайди, у уй 
томон оёғини кўлига олиб чонқиллайди, уй ичидан 
онасининг ҳўнграб йиғлагани эш итилади, бола би­
донни отасига узатади.
- Сиз ҳатто негрни ҳам ж ўнатм оқчи эм ассиз?
- қи чқирди бола. - Сиз илгари негрларни ю борар 
эдингиз...
Отаси бу са ф а р уни урмади. Ҳ озиргина стол 
устидаги бидонда турган кўл кўз очиб-ю мгунча 
уни ёқасидан тутиб шундок; силтаб кўтардики, 
бола ҳатто оёғи ердан қ ан д ай узилганини билмай
222

---

қолди; у ф а қ а т яхм алакдек совуқ ш аф қ атси з ба- 
ш ар ан и кўрди, ўлим н аф аси келган совуқ товуш - 
ни эш итди, овоз столга қаииш иб тургаи, худди 
сигирга ўхш аб ж ағларини у ёқдан бу ё қ қ а буриб 
к ав ш қай тар аётган ак аси га буюрди:
- Уни к а т т а и диш га солиб олиб бор. Мен 
орқангдан етиб бораман.
- Яхш иси, уни к а р а в отга боғлаб қўйинг, - деди 
акаси.
- А йтганимни қил, - деди отаси.
Кейин бола ердан кўтарилганини сезди, кўйла- 
ги бош ига сидирилиб чиқди, чўяндай қ а тт и қ қўл 
и к к и елкаси орасидан чангаллаб тутди, оёқ бар- 
м оқларининг учи ер д а судралди, уни олови сўнган 
ўчоқ олдидаги ўриндиқларга оғир чўккан опача- 
лари олдидан судраб ўтиш ди, онаси билан холаси 
бир-бирларини қучоқлаб ўтириш ган к ар ав о т ол- 
д и га олиб бориш ди.
- Ушла уни, - деди отаси. Холаси улар томонга 
талпинди. - Йўқ, сен эмас, - деди отаси. - Ленни, 
м аркам ушла, қўйиб юборма!
Онаси болани қўлидан тутди.
- Йўқ, м аркам тут. Агар қўлингдан чиқиб кетса, 
у, биласанми, н и м а қилади? У ановларникига чо- 
пади. - Отаси бош ини қимирлатиб йўлни кўрсат- 
ди. - Балки уни бойлаб қўйган яхш идир.
- Мен уни м аҳкам ушлаб турам ан, - деди онаси.
- Қара, қўйиб юборма.
Кейин отаси кетди, унинг бир м аром даги оғир 
қад ам товуш лари ниҳоят тинди.
Ш унда бола ўзини у ёқдан бу ёқ қ а отиб ю лқина 
бошлади. О наси уни и к к ала қўли билан қучоқлаб 
олди, у эса ўзини ҳар томонга урарди, барибир 
чиқиб кетам ан дегандан. Аммо в а қ т зи қ эди.
- Қўйворинг! - қичқирди бола. - Қўлингиз оғрийди!
223

---

- Қўйвор уни, - деди холаси. - У бўлмаса, мен 
ўзим оқ бориб ай там ан уларга!
- Мен бундай қилолмайман, билаеан-ку, - йиғла- 
д и онаси. - Сарти! Сарти! Қўй! Ёрдам берсанг-чи, 
Лиззи!
Б ироқ бола алоҳа юлҳиниб чикди. Холаси уни 
тутиб қолмоққа уринди, аммо иложи бўлмади. У 
ў кдай учиб кетди. О наси қоқилиб йиқилди, тиз- 
заларида судраларкан, қизларидан бирига қичқи- 
рарди:
- Ушла уни, Нетти, ушла!
Аммо иложи бўлмади. (Опа-сингиллар эгизак 
эдилар, уларнинг ҳар бирови вазн и га в а ҳаж м и га 
кўра, қайси бирига бўлмасин, оила аъзоларининг 
и кки таси га тўғри келиш арди.) Нетти ҳатто ўтир- 
ган ж ойидан кўзғалиб улгурмади, ф а қ а т лоҳайдлик 
акс этган ю зини ўгириб, унга худди сигирга ўхшаб 
бақрайиб қаради . Бола эса уйдан отилиб чикди, 
йўлнинг билҳиллаб ётган ю мш оқ тупроғини босиб, 
димоғига учқатларнинг гунурган ҳидлари урилиб, 
ю гура кетди; оёқлари остидаги бўз тупроқли йўл 
ж уда секин ай лан аётган га ўхш арди; м ана, ниҳо­
ят, д арвоза, я н а озроҳ, я н а озрок,, ю р ак гурсиллай- 
ди, н аф ас том оққа тиҳилади; хиёбондан югуради, 
олдинда чироқлар ёнган уй, чироқлардан чароғон 
эш ик. Бола тақиллатиб ўтирди дейсизм и, у бўғзи- 
д ан бир сўз ч и қ ар и ш га мажоли етм ай, ҳаллослаб 
ҳан си раган ча уйга отилиб кирди; д а ф ъ а т а н сурн 
куртка кийган негрнинг донг ҳотиб, кути ўчган бе- 
тини кўрди, лекин у қ аер д ан пайдо бўлганлигини 
идрок қилолмади.
- Д е Спейн! - деб қи чқи рди бола ж они борича. -
Де Спейн борми... - Ш унда у зал эш игидан чиқиб 
келаётган ўш а ок; танли киш ини кўрди. - Омбор! -
қи чқи рарди бола. - Омбор!
- Нима? - сўради киш и. - Омбор?
224

---

- Ҳа! - қ и ч қи р ар д и бола. - Омбор!
- Ушла уни! - қи чқи рди киш и.
Аммо я н а иложи бўлмади. Негр уни кўйлагидан 
тутди, лекин йилларча ю вилавериб тўзғиган кўй- 
лакнинг енги негрнинг кўлида узилганча қолди, 
бола ўзини э ш и к к а урди в а я н а хиёбондан чопиб 
кетди, у, ахир, ш унча п ай тдан бери бир зум тўхта- 
гани ҳам йўқ, ҳатто о к, танли киш ини огоҳланти- 
раётган д а ҳам тўхтамади.
О рқасидан овоз эшитилди:
- Отни олиб кел! Тезроқ!
Бола дарахтзорларн и тўғри кесиб ўтиб, четан 
деворни ошиб йўлга чиқм оқчи бўлди, аммо н а 
п ар к ичини в а н а хмел билан қопланган девор- 
нинг паст-баландлигини билар, ш унинг учун юра- 
ги дов бермасди. У хиёбондан ўқдай учиб борар, 
ч а к к а томирлари қ атти қ лўқиллар, харс-харс на- 
ф ас оларди; ан а, ниҳоят, йўлга чиқди, буни оёғи 
туп роққа ботганда билди. Унинг кўзи кўрмас, қу- 
лоғи ч и п п а битган, сал бўлмаса, гурсиллаб чопиб 
келаётган от остида қолиб кетай деди, бола эса 
ҳам он тўхтам ай ю гурар, гўё қаЙЕу-аламининг зўри 
унга қан от бағиш лаётгандек эди; бола охиригача 
йўлдан четга чиқм ади, ф а қ а т сўнгги д а м д а қам иш
ўсган ж а р га қулади, ш унда ф а қ а т бир зумгагина 
юлдузлар қаҳрли йўртиб бораётган отнинг ваҳим а- 
ли ш арп аси н и тўсиб қолдилар, сўнг от даҳш атли 
тасир-тусур солиб ёнидан ўтиб кетди; ҳали отлиқ 
ки м са кўздан ғойиб бўлмай туриб, я н а осуда осмон 
унинг бош ига оғир д аҳ ш ат солиб ағдарилди; бир- 
д ан ақл бовар қилмас, гунг в а туганм ас гирдоб- 
ланган ў ки р и к ян гр ад и в а я н а унинг кўзларидан 
юлдузларни тўсди-қўйди, бола ўрн и дан д и к этиб 
туриб, сакраб йўлга чиқди в а энди ҳеч нарсан и н г 
иложи қолмаганлигини билган ҳолда я н а чопиб 
кетди, у ў қ товуш ини, кейин я н а и к к и м ар та ўқ
225

---

узилганлигини эш и тган и да ҳам, барибир ҳали 
чопиб борарди, кейин ўзи англам аган ҳолда тўх- 
тад и в а «Ота! Ота!» - деб қи чқи рди - у ўзи ан г­
лам аган кўйи я н а югуриб борар, ним аларгадир 
қоқилар, тояр, ним аларнидир оралаб ёриб ўтар в а
я н а тинм ай чопар, ҳатто орқасига ўгирилиб қараб 
ўт яллиғларини кўрган да ҳам у елиб борарди; у 
кўзи кўрм аётган дарахтларга урилар, ҳансирар в а
ич-ичидан инграрди: «Ота! Ота!»
Ярим к еч ад а у ад и р теп аси д а ўтирарди. У тун 
яр и м бўлганини ҳам, ўзининг қаердалигини ҳам 
билмасди. Аммо орқаси да энди яллиғлар кўрин- 
м асди, ф а қ а т тўрт кунгина унга бош пана бўлган 
уйга тескари қараб ўтирар, олдида қоронғи ўрмон- 
лар ястан иб ётарди, энди у зим-зиё қоронғиликда 
ки ч ки н а м урғак ж они билан ти тр аб -қақш аб чув- 
ринди ю иқа кўйлагига ўралиб бу ўрм онларга кир- 
ган д а ю рагини қўрқув в а д аҳ ш ат эмас, ноумид- 
лик в а азоб қам раб олади, ҳа, ф а қ а т ноумидлик в а
азоб. «Отам! Менинг отам...» ўйлади бола.
-
У м ард одам эди! - деб қ и чқи рди у бир дан, 
аммо қи чқи рган и пичирлаш янглиғ эш итилди. -
У ботир. У уруш да бўлган! У полковник Сартори- 
снинг отлиқ полкида хи зм ат қилган! - деб қичқи- 
рарди, у отаси уруш га кўнгилли бўлиб борганли- 
гини билмасди, илгари Е вроп ада ландскнехтлар28 
ш ундай қилиш ган. О таси ҳарбий кийим кийм а- 
ган, устидан ҳеч ким ни нг қўмондонлигини тан 
олмаган, ҳеч қ ай си қўш ин ёки б ай р о ққа қасам ёд
қилмаган, ўзини ҳеч н ар сага боғлашни истам аган. 
Б и р замонлар Малбрук29 ни м ага уруш га борган
28 Ландскнехт - Ўрта асрда Е вропада ёлланган аскар.
29 Малбрук - ф ранцузлар устидан шонли ғалаба қозонган 
инглиз герцоги Жон Черчилл Малборонинг тасодиф ий ўлими 
ҳақидаги ф ранцуз халқ кўш иғи. Бу ўри нда ўш а герцогга ишо- 
р а қилинган.
226

---

бўлса, худди ш у м ақсад д а борган; ўлж а илинж ида 
бўлган, ким ни талайди, душ м анним и ё бош қани, 
буни ўйлаб ўтирм аган, ф ар қ и га бормаган.
О смонда юлдузлар туркумлари оҳиста силжир- 
ди. Тезда тонг отади, куёш чиқади, оч қолади. Ле­
кин бунинг ф урсати эртага, ҳозир эса у совқотди, 
ю рса, тан аси исийди. У бироз н аф аси н и ростлаци 
в а ўрнидан туриб ю риш га чоғланди, кейин у муз- 
лаб ухлаб қолганини англади, чунки тонг оқарган 
эди в а тун тугаганди. Э чкиэм арлар хониш и буни 
тасдиқларди. Ҳали ҳ ам м а ёкда, ҳали қорайиб тур­
ган дарахтлар ораси да уларнинг тинм аган, безор 
қиладиган, кун ч и қ қан сайин зўрайиб борадиган 
куйлари ян грарди , аммо тез орад а улар ўз ўрнини 
куш лар сайроғига бўшатиб беради. Бола ўрнидан 
турди. Увишиб қолган оёқларини ёзолмади, аммо 
юрса, тез орад а бу ўтиб кетади, бадани исий­
ди - ахир, тезд а қуёш чиқади. У теп ад ан пастга, 
қорайган ўрмонзорларга туш иб борди, у ерларда 
куш ларнинг кумуш дек ян гроқ сайраш лари ж а- 
рангларди - баҳор наҳорининг қуйга т а ш н а ю раги 
кучли зарб билан бетўхтов дукурлаб урарди. Бола 
орқасига қайрилм ади.
227

---