Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

ААВОН ЯПРОҚЛАР33
И б р о ҳ и м Ғ а ф у р о в
таржимаси
I
Иккала ҳинду экинзордан унинг нариги чеккасига, 
ҳабилага тегишли куллар яш айдиган ерга ўтишди. 
Бу ерда хом ғиш тдан курилган икки қатор кулбалар 
жойлаш ганди; улар ҳам м аси оҳак билан яхш илаб 
оқартирилганди. Ўртадан торгина куча тушган бўлиб, 
яланг оёқларнинг изларига тўла эди. Болаларнинг 
бир қан ча кўлбола ўйинчоқлари тупроққа қоришиб 
ётарди. Ҳеч ерда ҳаёт асорати кўринмасди.
- Бу ердан н и м а топиш ни мен биламан, - деди 
ҳиндунинг бирови.
- Н имани топмасм из, - деди бош қаси.
В ақт туш дан оққанди, лекин кўчада зоғ учмас- 
ди, ҳ ам м а ёқ ж и м ж и т в а бўм-бўш эди; ёрилган, 
илм а-теш ик лой билан сувалган дудбуронлардан 
тутун чиқм асди.
- Ҳа. Ҳозирги йўлбошчининг отаси қазо қилганда 
ҳам ш ундай бўлган эди.
- Сен олдинги йўлбошчини ай тасан -да.
- Ҳ а .
Ҳиндуларнинг бирини Уч С ават деб аташ арди . У 
олтмиш ларга кирганди. Ҳар и ккала ҳинду кўрини- 
ш идан ш аҳарлик давлатм андларга ўхш ар - тўладан 
келган, паст бўйли, а н д а к қорин кўйган; бош лари 
катта, қизғиш тупроқҳа ўхш аган б аш аралари то- 
вокдек кенгиш , уларга қан д ай д и р х и р а вазм инлик 
муҳри босилгандай кўри н арди ; ш ундай тош са- 
нам ларни баъзан С иам да ёки С ум атрада бирдан
33 Асар 1930 йилда ёзилган. «Саҳро» китобига кирган.
254

---

кўриб қоласан: улар яри м вай рон а деворлар ош а 
ту м ан л ар о р аси д ан чи қи б келиш ади. К уйдириб 
ж и зға н а к қилиб ю борадиган куёш в а ўткир соя- 
лар уларни ш ундай кўйга солган. И кковининг ҳам 
сочлари ёниб кетган қам и ш зорда сақланиб қолган 
қ и ё қ қ а ўхш арди . Уч С ават кулоғининг солинчоғида 
сирланган носқовоқ осилганди.
- Мен қачондан бери айтиб келаман: булар ҳам- 
м аси нотўғри. Илгари куллар бўлмаган. Б и зд а негр- 
лар йўк, эди. Н им ани хоҳласанг, ш уни қилардинг. 
Ҳ ам м ан и н г в а қ т и ў зи га етиб ортарди . Энди-чи, 
бутун вақти н г уларга иш топиб бериш га кетади. 
Улар иш сиз яш олмайди.
- Худди от билан итнинг ўзи улар.
- Зи ғи рча ҳам ақл-идроклари йўк;. Албатта, иш
топиб бериш инг керак. Улар оқ танли одам лардан 
ҳам бешбаттаррок;.
- Аввалги қари қабила бошлиғи тириклигида уларга 
иш қидириб овора бўлишнинг ҳожати йўк, эди.
- Тўғри. Менга кулчилик ёқмайди. Бу тўғри эмас. 
Қ ад им да одам лар тўғри яш аш ар д и . Энди ун дай
эмас.
- Қ адим да одамлар қ ан д ай яш аган лари н и сен 
билмайсан-ку.
- Мен кексалардан эш итганм ан. Ўзим ҳам шун- 
док; я ш а ш га ҳ а р а к а т қилганман. Одам иш лаш учун 
яралм аган.
- Бу тўғри. И ш лайвериб тан алари қ ан д ай бўлиб 
кетганини кўрм айсанм и.
- Ш унақа. Қоп-қора. Таъми ҳам аччик,.
- Сен еганм исан?
- Бир м арта еб кўрганман. Мен у п ай тда ёш эдим, 
у н ч а ф ар қ и га бормасдим. Ҳозир ўлсам ҳам оғзимга 
олмасман.
- Ҳа. Ҳозир улар тановул ҳилинмайди. Н аф и йўқ.
- Этлари м азали эмас. Тахир. Менга ёқмайди.
255

---

- О ҳтанлилар уларнинг эв ази га от бериш ади, 
этини егандан қ ўра бу фойдалироқ.
Улар кучага кириш ди. Тилсиз, қўримсиз ўйин- 
ч о қ л а р - ё ғ о ч д а н , л а т т а -п у т т а л а р , п а т л а р д а н
ясалган туморлар чанг-тўзон босган, ўнгиб кетган 
бўсағаларда мужилган суяклар, қовокдан ясалган 
товокдарнинг синган п арчалари ораси д а сочилиб 
ётарди. Кулбаларда ҳаёт асар и йўк,, н а ш итирлаган 
сас эш итилади, н а қоп и да инсон боши кўринади. 
И ссетибеҳа ж он берган дан бери, кеч аги кундан 
бери ш у аҳвол. Аммо ҳиндулар бу ердан н и м а то- 
п аж аклари н и ўзлари ҳам билиш арди.
Улар қи ш лоҳн и н г ў р т а с и д а ж ой лаш ган , бош- 
қаларидан каттарок; кулбага қараб юришди. Ой чиқи- 
шининг маълум бир кунлари бу ерда негрлар йиғилиб, 
расм-русумларининг биринчи қисмини адо этиш ар, 
ҳоронғи тушгандан кейин эса дарё томонга ўтишар, у 
ерда ўзларининг катта ногораларини сакдашарди. Бу 
уйдатурли-туман майда-чуйда асбоб-анжомлар ж ам- 
ланганди - сеҳрли безаклар, расм-русумлар ёзилган 
лавҳалар - қизил лой бўёқ билан чизилган рамзий бел- 
гилар туширилган ёғоч тахтачалар кўзга ташланарди. 
Уйнинг ўртасида томдан очилган туйнук остида кули 
олинмаган ўчок, в а унинг устида осма ҳозон кўринар- 
ди. Д еразаларнинг тавақалари ёпиб кўйилган, куёш- 
нинг ўткир нурларидан кўзлари қамаш ган ҳиндулар 
уйга ҳадам ташлаган илк дамларда ҳеч нарсани илғай 
олмадилар - ф аҳ ат қандайдир ғимирлашлару ш ар- 
палар, кўз окдарининг йилтирашлари сезиларди. Уй 
ичи негрларга лик; тўлганга ўхшарди. Ҳар икковлон 
ҳинду бўсағада тўхташди.
- Ана холос, - деди Уч Сават. - Мен айтяпм ан-ку, 
бу нотўғри деб.
- Менга бу ер ёқм аяпти, - деди бош қаси.
- Ҳ ид кел яп ти м и ? Улар к ў р қ и ш а ё тга н и учун 
ш ундай. Уларнинг иси бизникига )Ьсшаган эмас.
256

---

- Бу ердан кетайлик.
- Сен ҳам кўрқяпсан. Мен буни ҳидингдан би- 
ламан.
- Балки бу Иссетибеҳани сезаётганимиз учундир.
- Ҳа. У билади. Б и з бу ердан н и м а топиш имиз- 
ни у билади. У ҳали ўлаётган пайтидаёк, биз бугун 
бу ердан н им а топиш им изни билган. - Уй ичидан 
ҳиндуларнинг дим оғига ўткир ҳид уриларди, кую қ 
қ о р о н ғи д а н егр л ар н и н г кў злар и й и л ти р а р д и . -
Сизлар мени биласизлар. Одамлар мени Уч С ават 
деб ч ақи ри ш ади . Б и з қидириб келган одам қочиб 
кетган.
Негрлар мик, этиш м асди. Иссиқ, д и м и ққ ан ҳа- 
во д а негрлар, уларнинг тан ал ар и д ан кўтарилган 
ҳидлар д ам кучайиб, д ам сусайиб тар алаётган га 
ў хш ард и . А ф ти дан , у л ар н и н г б ари б и тта я гона 
ҳилқатга ўхш ар, ўзларига ж уда ёт в а ақл бовар қил- 
м айдиган бир н ар сан и ўйлаётгандек эдилар. Улар 
ҳоронғи да яш и ри н и б олган саккизоёк, ёки улкан 
д ар ах тн и н г тўнкари лган илдизлари каби эдилар. 
Бамисоли ҳозиргина ер қатлам и кўтарилган в а ба- 
ногоҳ унинг остидан бирдан безовта ҳаросонликда 
к,олмиш тирикликнинг нур-зиёдан йирок, уф унатга 
тўла улкан ч алкаш бир чангали кўзга таш ланиб 
қолганди.
- Қани-чи, - деди Уч Сават. - Сиз биласиз ним ага 
келганимизни. Б и з истаётган одам қочиб кетдим и?
- Улар н и м анидир ўйлаш япти, - деди иккинчи 
ҳинду. - Кетайлик бу ердан.
- Улар ни м ан и ди р билиш ади, - деб куш ди Уч 
Сават.
- Сенингча, улар уни яш и ри ш аётган м и ки н ?
- Йўк;. У қочган. Кеча кечкурунок, қочган. Ҳозирги 
қабила бош лиғининг бобоси ўлганда ҳам ш ундай 
бўлганди. Уни уч кун қидирганм из. Дуум уч кун ер 
бағрига киролмаган, у нгундай деган: «Мен отим би­
257

---

лан итимни кўряпм ан. Аммо кулимни кўрмаяпм ан. 
Уни н им а қилдинглар? Нега гўримда тинч ётгани 
кўймайсизлар?»
- Улар ўлиш ни хоҳламайдилар.
- Ҳа. Ўлгилари к ел м ай д и . Д оим од ам н и ово- 
ра-сарсон қилиш ади. Уларда номус в а виж дон йўҳ. 
Доим овора-сарсон қилиш ади.
- Бу ер м енга ёқм аяпти.
- М енга ҳам ёқм ай д и . Л екин н а илож. Булар 
ёввойилар. У рф -одатларни ҳурм ат қилиш ларини 
улардан кутиб бўлмайди. Ш унинг учун ҳам , мен 
ай там ан -д а, ҳозир ҳам м аси нотўғри.
- Ҳа. Уларнинг ўлгилари келмайди. Улар ҳабила 
бошлиғи билан бирга ер остига кетган дан ку р а оф- 
тобда тер тўккан яхш и деб биладилар. Аммо бизга 
к е р а к одам бу ер д а йўқ.
Н егрлар м и қ э ти ш м а с , товуш ч и ҳ а р и ш м а с - 
ди. Қоронғида уларнинг кўзлари муте в а ёввойи 
чаҳнарди; ўткир в а талх ҳид тараларди.
- Ҳа, улар кўрқи ш яп ти, - деди и кки н чи ҳинду. -
Энди н им а ҳилдик?
- Кетдик, қабила бошлиғи билан гаплаш амиз.
- Мокетуббе эш ити ш ни хоҳлармикин?
- Б о ш қ ач а бўлиши мумкинми? Унга бу ёқмайди. 
Аммо энди у йўлбошчи.
- Ҳа. Энди у йўлбошчи. Энди у қизил пош нали 
туф лисини кун бўйи кийиб ю равериш и мумкин.
Ҳиндулар орқагаўгирилиб чиқиб кетиш ди. Эш ик 
ўрни бўш, биронта ҳам кулбага эш и к ўрнатилма- 
ганди.
- У илгари ҳам ў ш а туф лини кийганди.
- И ссети беҳадан я ш и р и б к и й ган . Аммо энди 
туфли уники, у қабила бошлиғи.
-Ҳ а . Иссетибеҳага бу ёқмаган. Мен биламан. Бир 
м ар та унинг Мокетуббега ш ундай деганини эш ит- 
ганман: «Сен қабила бошлиғи бўлганингдан кейин
258

---

туфли сеники бўлади. Ҳ озирча бу туфли меники». 
Аммо энди Мокетуббе қабила бошлиғи бўлди, энди 
уни кийиш и мумкин.
- Ҳа, - деди и кки н чи ҳинду. - Энди у йўлбошчи. 
Авваллари у туфлини Иссетибеҳадан беркитиб ки- 
ярди, ҳеч ким билмасди, буни Иссетибеҳа биладими, 
йўқми. Аммо энди Иссетибеҳа ўлди, ҳали ўзи унча 
қ а р и эм асди , туф лини нг эгаси энди Мокетуббе, 
чунки Мокетуббе энди қабила бошлиғи. Сен бунга 
н и м а дейсан?
- Ҳеч нарса дем айм ан, - деди Уч Сават. - Сен-чи?
- Мен ҳам н и м а дейм ан, - дейди и кки н чи ҳинду.
- Ж уда соз, - деди Уч Сават. - Ақлинг бало.
II
Уй теп али кка туш ган, атроф и эманзор эди. Олди 
томонидан у бир қаватли эди - очиғини айтганда, 
бир замонлар д ар ё саёзлигига ўтириб қолган кема- 
нинг бош ҳарув бўлмасини келтириб ўрнатиш ганди. 
Иссетибеҳанинг отаси Дуум ўзининг қуллари билан 
бу кем ан и бўлакларга аж р атган в а уни сарв оғочи 
ғўлалари ёрдам и да куруқликда ўн и к к и чақирим
йўл босиб уйига олиб келиб кўш ганди. Бунга беш 
ой в а ҳ т кетганди. Ў ш ангача унинг уйи ёлғиз ғиш т 
девордан иборат эди. Бу ғиш т уйга у кеманинг бўла- 
гини кенг томони билан ўрнатди, м ан а энди баъзи 
ерлари қирилган, бўёқлари, сирлари кўчган рококо 
услубидаги тилла суви берилган карн и з перамонлар 
каю таларнинг п ардалар тортилган эш иклари узра 
эскириб, оқариб қолган ўтмиш ҳаш ам лари билан 
осилиб турарди; эш и кларда олтин ҳарф лар билан 
битилган ёзувлар ҳам сақланганди.
Дуум йўлбошчи ҳ авм и д ан эди, аммо ота уруғи- 
д а н эм ас, м инго қ аб и л аси д ан бўлиб, о н а уруғи 
томонидан ҳариндош эди. Ёш лик чоғларида у нак,
259

---

Янги О рлеангача
34
к а т т а саёҳатга бориб келганди
- бунга ан ч а вақтлар бўлиб кетди, ў ш а пайтлар- 
д а Янги Орлеан Е вроп а ш аҳарларига менгзарди; 
Дуум М иссисипининг ш им олидан қ а й и к д а Янги 
О рлеаннинг ў зи га ч а борди, бу е р д а у к а в а л е р
35 
Сёр-Влонд де Витри билан таниш ди, ҳар икковлари 
ҳам ж ам оатчилик ораси да шубҳалирок, бир ўринни 
эгаллардилар. Шу устознинг етакчилигида у Янги 
Орлеан портининг қиморбозлари в а каллакесарлари 
д а в р а с и д а яхш и ги н а м актаб таълим ини ўтади. Бу 
ерда у ўзини ота уруғига тегишли ж уда к атта ерлар- 
нинг меросхўри, қабила йўлбошчиси деб танитди. 
Ҳиндулар йўлбош чини «Одам» деб а т а р эканлар, 
ш унинг учун кавалер де Витри уни d u Homme деб 
номлади, Дуум деган исм ш ундан қолди.
Б аш ар аси қўпол в а дағал., кўзлари сурбетларча 
т и к в а тап то р тм ай боқадиган, гирдиғум ҳинду 
билан ўз ю рти дан ҳайдалган , ай ти ш л ар и ча, Ка- 
ронделенинг