Бу китоб ғоялар, рамзлар тўҒрисида эмас, бу китоб одамлар тўҒрисида

43
бир дю йм
44
- бўлиш ига қ ар ам а й вазн и рос- 
м ан а и кки юз эллик ф унт
45
чиҳарди. У қ о р а мовут 
камзул кийган, аммо кўйлаги йўқ эди в а унинг мис 
зўлдирдай юмалоқ, силлик, қорни газлам а иш тони 
белбоғидан осилиб турарди. Оёғига қизил пош нали 
туфли илганди. Унинг креслоси о рқаси д а ш окила- 
дор қоғоз елпиғич кўтарган ўсмир елпирди. Моке­
туббе ўзининг ку р акчага ўхш аган семиз кўлларини 
ти ззаси га кўйиб, кўзларини ю м ганча қим ирлам ай 
ўтирарди. Унинг пучук; бурунли баркаш дай сарғиш
б аш араси ниқобга 
5
« ш а р , сирли, аламли, лоқайд 
эди. У Шумурт билан Уч С ават кириб келиш ганда 
кўзини очмади.
- У эрта азондан кийиниб олдими? - сўради Уч 
Сават.
- Ҳа, эрталабдан, - деб ж авоб берди бола. Ел- 
пиғичнинг ҳ ар ак ати бир зум ҳам тинм асди. - Ўзин- 
гиз кўриб турибсиз-ку.
- Ҳа, - деди Уч Сават. - Кўриб турибмиз.
43 фут - узунлик ўлчови. 1 ф ут - 12 дюйм, 0,3048 м.
44 Дю йм - узунлик ўлчови. 1 дю йм - 2,54 см.
45 Фунт - оғирлик ўлчови. 1 ф унт - 317,62 дан 560 гр. гача.
270

---

Мокетуббе қим ир этмади. У бамисоли ҳайкалдек, 
камзул в а иш тонда қотиб ўтирар, яланғоч кўкси 
о чи қ, о ёғи га я р а ш м а г а н қи зи л п ош н али туф ли 
кийганди.
- Сизнинг ўрнингизда бўлсам, - деди бола, - уни 
безовта қилмасдим.
- Сен балки безовта қилмасдинг, - деди Уч Сават. 
Улар Шумурт билан бирга чўнқайиб ўтириш ди. Бола 
ти н м ай елпиғични елпирди. - О, йўлбошчи, қулок; 
сол! - сўз бошлади Уч Сават. Мокетуббе қимирла- 
мади. - У қочиб кетибди.
- Мен айтувдим , - деди бола. - Қочиб кетиш ини 
билувдим. Сизга айтганм ан.
- Шундок,, - деди Уч Сават. - Сизга ўхш аган ол- 
ди н д ан биладиганлар кўп. Шундок; ақлли бўлсанг- 
лар, нега к еч а бунинг олдини олмадинглар?
- Унинг ўлгиси келмайди, - деди Шумурт.
- Нега ўлгиси келмас экан ? - деди Уч Сават.
- Нега ўлгиси келсин? - сўз кўш ди бола. - Бир 
кунмас бир кун барибир ўлади, бу сабаб бўлолмайди. 
Мен бунга иш онм айм ан.
- Ж им бўл, - деди Шумурт.
- Йигирма йил давомида, - сўз бошлади Уч Сават,
- унинг қабиладош лари офтоб ти ғи да тер тўкиш - 
ганди, у соя-салқинда йўлбошчига хи зм ат қилган. 
Агар илгари терлаб-пиш иш ни хоҳламаган экан, нега 
энди ўлгиси келмай қочади?
- Тез қийналм ай ўлади, - кўш иб кўйди Шумурт.
- Кўз очиб-юмгунча ўтиб кетади.
- Ана ш уни унга туш унтирасиз, тутиб келганин- 
гизда, - деди бола.
- Жим! - унинг сўзини кесди Шумурт. Чўнқайиб 
ўтирган иккала ҳинду йўлбошчининг бетига д и ққат 
билан ти ки ли ш ард и . Аммо Мокетуббе худди ўзи 
ҳам ўлгандай қим ир этмасди. Худди тан аси териси
271

---

қалин ғилоф ичига қамалгандай, н а ф а с олиши ҳам 
билинмас, ш унчалар тер ан л и кка ш ўнғиганди.
- Қулоқ сол, о, йўлбошчи, - тилга ки рди я н а Уч 
С ават, - И ссетибеҳа ўлди. У маҳтал. Унинг оти в а
ити бизнинг кўлимизда. Лекин унинг кули ҳочиб 
кетди. О вқатланиш п ай ти д а унинг идиш -товоғини 
тутиб турган, унинг томоғига ш ери к бўлган ки м са 
қочди. Иссетибеҳа маҳтал.
- Шундок,, - деди Шумурт.
- Бу энди биринчи м ар та бўлаётгани йўҳ, - давом
эттирди Уч Сават. - Сенинг бобонг Дуум ер остига 
кетиш ини кутиб ётган и да ҳам ш ун ақа воҳеа содир 
бўлганди. Дуум: «Менинг қорам қани?» - деб уч кун 
ётди. Ана ў ш ан д а сенинг отанг И ссетибеҳа айтган 
эди: «Ташвиш қилма, мен уни топам ан, сен бемалол 
йўлга туш гин, уни сенга топиб келтираман».
- Шундок,, - деди Шумурт.
Мокетуббе қим ирлам ади, кўзини ҳам очмади.-
- Иссетибеҳа уч кун ботқоқликларда кезинди. 
У қ о р ан и тутм агун ча уй га қ ай тм ад и , оғзига туз 
тотм ади. Ўш анда у ўзининг отаси Д уумга ш ундай 
деди: «Мана, отинг, итинг в а ҳоранг. Тинчлан». Кеча 
ж они узилган Иссетибеҳа шундок; деганди. Энди 
Иссетибеҳанинг қораси қочибди. Унинг оти в а ити 
ёнгинасида ш ай, аммо қ о р а қочган.
- Шундок,, - деди Шумурт.
Мокетуббе қим ирлагани йўқ. Кўзлари юмилган 
эди. Унинг креслода ялпайган, даҳш атли д а р а ж а - 
д а семиз вуж удини қан д ай д и р ж уд а оғир ланж лик 
қам раб олганга $Ь?шар, у ш унчалар теран турғун- 
ли к ка чўмган эдики, ҳеч қ ан д ай овоз, ҳеч қ ан д ай
нидо бу турғунликнинг қалин деворлари н и ёриб 
ўтолмасди. Ҳиндулар чўнқайиб ў ти р ган ч а унинг 
ю зидан кўз узиш м асди.
- Сенинг отанг ҳабила бошлиғи бўлганида ш ун­
док; бўлганди, - деди Уч Сават. - Б о ш қа ҳеч ким
272

---

эмас, Иссетибеҳа қоран и топиб, Дуум ётган ж ойга 
олиб келди, у ер таги га ж ўн аш га илҳак, эди.
Мокетуббенинг бир туки қимирламас, кўзи юмил- 
ганди. Вирпас кутиб тургач, Уч С ават ш ундай деди:
- Унинг туф лисини еч.
Бола унинг оёғини ечди. Бирдан Мокетуббе қисқа 
в а тез-тез н а ф а с ола бош лади. У ўз вуж удининг 
тубсиз теранликларидан худди сув остидан, денгиз 
таги д ан ю зага қалқиб ч и қи ш га зўр бериб урина- 
ётган д ай , яланғоч к ў кр аги оғир-оғир кўтарилиб 
туш арди. Аммо ҳали-ҳамон кўзлари очилмаганди.
- У ўзи кувиш га бош бўлади, - деди Шумурт.
- Шундоқ, - деди Уч Сават. - Энди у йўлбошчи. 
У кувиш га бош бўлади.
IV
Қабила бош лиғининг хос хизм атини қиладиган 
н егр ў ш а кун и сом он хон ага б ерки н и б, И ссети- 
беҳанинг ж он таслим қилаётганини кузатиб ётди. 
Н егр н и н г ёш и қ и р қ л а р д а , ў зи г в и н е я л и к эди. 
Унинг бурни ясси в а пучуқ, ж и н галак сочли боши 
ки ч ки н а эди; кўзи ичидаги киприклари қизил, ол- 
д и н га бўртиб чик,к,ан милклари кўки м тир-қизғиш , 
қони қочган, я п а с қ и тиш лари й и р и к -й и р и к эди. 
Қул ж аллобларидан аллаким уни ўн тў р т ёш и д а 
Камерун атр о ф лар и д ан олиб келган, тиш лари н и
арралаб тузатиш га улгурмаганди. У йигирм а уч йил 
Иссетибеҳага хос хи зм ат қилди.
И ссетибеҳа ўлим тўш агида ётиб қолган кун ара- 
ф аси д а негр кеч қоронғисида ўз қиш лоғига қайтди. 
Қоронғи кеча. Ушбу осуда дам ларда барча кулба- 
лард а ўчоқларда ўт ёнар, пиш аётган таом ларнинг 
бирдай ҳидлари таралард и - ҳам м ан и н г қозонида 
ўш а-ўш а гўшт, ўш а-ўш а ўтм ак-нон - ҳидлари кў- 
ч ад ан уйм а-уй тар қал ар д и . Аёллар $N
ok
, бош ида
273

---

қуй м алан и ш ар, эр какл ар кўча бош ига тўпланиб, 
негрнинг йўлбошчи қўрғонидан яланг оёқларини 
эҳтиёткорлик билан босиб п астга иниб келаётгани- 
ни кузатиш арди. Эркаклар тўнланган ердан қараса, 
негрнинг кўзлари ёнаётганга ўхш арди.
- Иссетибеҳа ҳали ўлгани йўқ, - деди оқсоқол.
- Ўлгани йўқ, - акс садо берди хизм аткор. - Ким 
ўлгани йўқ?
Қ ора говгум да ҳ а м м а н и н г б а ш а р а с и хи зм ат- 
к о р н и н г б а ш а р а с и га м ен гзар д и , ёш н и н г ф а р қ и
қолмаганди, м аймуннинг ўлгандан кейин олинган 
ниқобига м онанд уш бу аф т-ан горлард а ҳ ар қан- 
д ай ф и к р қотириб муҳрланиб таш лан ган дек эди. 
Ўчоқлар в а қозонларнинг аччи қ тутуни оҳиста қо- 
райиб бораётган ҳаволарни чулғарди; хизм аткор 
ж уд а узоқ-узоқлардан, гўё бош қа дунёлардан кўча 
юзалаб сузиб, туп роқда ўйнаётган болалар ош а ке- 
лаётгандек туюларди.
- Агар у кунботардан ўтса, ун да тонг чоғигача 
яш ай ди , - деб қўйди қоралардан бири.
- Ким айтди?
- Одамлар.
- Э-ҳа. Одамлар. Аммо биз ф а қ а т бир нарсани би- 
ламиз. - Улар ҳам м алари ораларида турган хизмат- 
ко р га қараш ди . Унинг кўзлари ан д ак йилтирарди. 
У секин в а оғир н а ф а с оларди. Кўкси яланғоч эди, 
ундан тер қуйиларди. - У билади. Унинг ўзи билади.
- Бас, ноғоралар чалинсин.
- Шундоқ. Ноғоралар чалинсин.
Қоронғи туш гач, ноғоралар ч а л и н а бош лади. 
Уларни қуриган д ар ё ўзан и таги д а сақлардилар. 
Улар ботқоқ сарв оғочининг ўйилган нози к томир- 
ларидан ясалган в а негрлар уларни ж у д а эҳтиётлаб 
яш и р и б сақ л аш ар д и - негалигини ҳеч ки м бил- 
масди; улар балчиқ-ботқоқ чек каси д а соз тупроқ 
ичига кўмиб қўйиларди; ўн тўрт я ш а р ўсм ир бола
274

---

уларни қўриқларди. Боланинг бўйи п аст в а туғма 
гунг эди. Кун бўйи ў ш а ер д а ҳип-яланғоч ҳолда 
чўққайиб ўтирар, атр о ф и д а чивинлар ғужғон ўй- 
н ар , у ч и ви н ч а қ и ш и д а н безор бўлиб бад ан и н и
ҳалин балчиқ лойи билан суваб таш ларди; унинг 
бўйнида похол халтача осилган, халтада чала-ярим
этли чўчқа қовурғаси в а тизи м чага ўтказилган тан- 
га-тан га пўстлоқ солиб кўйилганди. У тиззаларини 
қучоқлаб ўтириб, нималарнидир ғўнғиллар, оғзидан 
тупук-сўлаги оқарди; ш ундай ҳам бўлардики, унинг 
орқасидаги ўт-ўлан, буталар ораси да ҳиндулар ҳеч 
овоз ч и қар м ай пайдо бўлишар, бир д а қ и қ а уни то­
м ош а қилиб туриш ар, сўнг ғойиб бўлиш арди, бола 
эса ҳеч н арсан и п айҳам асди.
Негр бир к еч а в а бир кундуз яш и ри н и б ётган 
отхона теп аси даги пичанхонадан ноғоралар садо- 
си аён эш итиларди. Д ар ёгач а уч чақи ри м м асоф а 
бор эди, декин ноғора овозларини ш унчалар аник; 
эш и тарди ки , худди улар унинг таги даги отхонада 
чалинаётгандай эди. Н азарида, у ёнаётган гулхан 
в а ноғоралар чалинаётган, алан гада м исдай тов- 
ланган қ о р а кўлларни ҳам кўраётган дек бўларди. 
Ф ақат у ё қ д а ал ан га йўқ эди. У ёқ д а бу ердаги 
чанг-чунг пичанхонадагидан ортик, ёрутлик йўқ, бу 
ерда у қоронғида биқиниб ётар, каламуш ларнинг 
юмшок, п ан ж алари болта билан текисланган эски 
тўсинлардан ш итир-ш и тир қилиб югургиларди. У 
ё қ д а ч и ви н лар н и қочи ри ш учун ёқилган оҳиста 
тутаётган оловдан бопщ а хулхан йўк,, олов тегра- 
си да ти ззалари да чаҳалоқлари билан аёллар ўти- 
ри ш ар, лўмбиллаган кўкраклари н и н г силлик,, сут 
тўла эм чакларини гўдаклар оғзига ти қи ш ар, улар 
хаёл оғуш ига ғар қ бўлишган, ноғоралар овозини 
эш и ти ш м асди ... У ёк д а ўт-олов йўк, эди, ўт эса ҳаёт 
давом этаётган и дан ниш она берарди.
275

---

К ем а б о н щ ар у в ҳ и с м и н и н г ё н и д а г и х о н а д а
чоғрок; бир гулхан ёқиб кўйилгаи, бу ер д а лангар- 
чўпларга м аҳкам ланган к а тт а ш амдонлар, ш ипга 
осиб кўйилгаи зарри н к ар ав о т таги д а ўз хотинла- 
ри курш ови да Иссетибеҳа ўлим тўш аги да ётарди. 
Негр пичанхонада ётиб гулхан тутуни ўрлаётганини 
кўрарди, тонг ёриш иш и олдида у сассиқкўзан те- 
ри си дан н им ча ки й ган табиб кем а бурнига чиқиб 
иккита, лой билан устига безаклар чизилган чўплар- 
ни ўт олдирганини пайк,ади. «Демак, унинг ҳали 
ж они узилмабди», - деб кўйди негр ўз-ўзига ж авоб 
бергандай пичанхонанинг ш итир-ш и тирларга тўл- 
ган қоронғисида. У ўзига тегишли бўлган и кки овоз 
ўзаро сўзлаш аётганини эш итгандай бўларди.
- Ким ўлди?
- Сен ўлдинг.
- Ҳа, мен ўлдим, - секин ж авоб берди у ўзига ўзи. 
У ноғоралар олдига бориш ни истади. У ўзининг бир- 
д а н буталар орасидан сакраб чиҳиш ини, яланғоч, 
курук; пай, мой суртилган кўзга кўринмас оёкдарида 
баланд-баланд сакраб, ноғоралар атроф и да айлани- 
ш ини кўз ўнгига келтирди. Лекин ҳозир у бундай 
қилолмасди, зеро, бундоқ раҳс одамни тирикликдан 
маҳрум этади, ўлим диёрига олиб кетади. Унинг ўзи 
тўғри ўлимни қарш илаб сакрайди, ш унинг учун ҳам 
ўлмайди, зотан, ўлим чегаранин г бу томонида, энг 
охирида тутиб олсагина, инсонга эгалик қилади. У 
одам нинг орқасидан келиб, ҳали ҳаёт маконлари- 
даёк, унга етиб олади в а тутади. Каламуш ларнинг 
тўсинлар устида ю гургилаш идан ч и ққан тинаётган 
ш амол ш увиллаш идай товуш лар пасайиб борарди. 
Б и р куни у калам уш ни еган. Унда ҳали бола эди, 
А м ерикага эн д и ги н а олиб келиш ганди. Негрлар 
палубалар орасидаги баландлиги уч ф у т келади- 
ган м акон да